İstanbul’un Tarihi Süreç İçerisindeki Kentsel Gelişimi ve Komşuluk

Abstract

İnsanın toplumsal ilişkilerinden önemli bir tanesi olan komşuluk hem İslam hukuku hem sosyoloji hem de mimarlık alanlarında önemli bir mesele olmuştur. İslam’ın bilgi kaynaklarından Kuran-ı Kerîm ve hadislerde komşuluk önemsenmiştir. Dolayısıyla İslam hukuku alanındaki düşünürler bu kaynaklardan faydalanarak komşulukla ilgili meseleleri işlemişlerdir; komşuluk hakkı, irtifak hakkı ve şüf’a hakkı bu meselelerdendir ve çalışmada kısaca ne oldukları izah edilmiştir. İslam’daki komşuluk tanımları üzerinden geleneksel şehir dokularının oluşumu ve İstanbul’da bu oluşumun nasıl dönüştüğü araştırılmıştır. İstanbul’un tarihi süreci İslam dini olmaksızın tamamlanamayacağına göre önce İslam kültüründeki komşuluktan bahsedip sonra İstanbul’a yönelmek faydalı olmuştur. İstanbul’un şehir dokusunun seyrini görebilmek ve komşuluğun durumu anlayabilmek adına fetih öncesi, fetih esnası ve 16.yy’daki şehir strüktürü incelenmiştir. 19.yy'daki bazı imar düzenlemelerine, muhtarlık teşkilatının ortaya çıkışına, belediyeciliğin mahalle dokusuna etkisine, Müslüman ve gayrimüslim mahallelerine, mimarlık tarihimizdeki Batı etkisine, apartmanlaşmanın ülkemizdeki ilk örneklerine ve Turuk ve Ebniye Nizamnamesi’ne değinilmiştir. Osman Nuri Ergin’in türünün ilk örneği olan Mecelle-i Umûr-ı Belediyye adlı eseri sayesinde Osmanlı şehir düzeni, kanunlar ve nizamnamelerle bu düzenin değişimi ve yaşanmış bazı örnekler incelenmiştir. Bütün bunlar sayesinde Osmanlı’dan kalan şehir düzeninden günümüz şehrine geçişi, mahalle dokularındaki değişiklik ve dolayısıyla komşuluk ilişkilerinin dönüşümü daha anlaşılır hale getirilmiştir. Son olarak ise günümüz İstanbul’unu görebilmek adına hem kentsel sit alanlarından hem de yeni gelişme yerlerinden örnekler verilerek bu bölgelerdeki konut dokusu ve komşuluk ilişkilerine ışık tutulmuştur. Kentsel sit alanlarından Suriçi, Galata ve Üsküdar üzerinde durulmuş; yeni gelişme alanlarında ise toplu konutların ortaya çıkışı ve bazı imar durumları, daha sonra ise güvenlikli sitelerin artışı ve rezidansların doğuşu Çekmeköy, Ataşehir ve Maslak gibi bölgelerle örneklenmiştir. Bu çalışma, komşuluk konusunun İslam hukukundaki yerini anladıktan sonra tarihi bir süreç içerisinde İstanbul’da komşuluğun seyrini özetleyip günümüz İstanbul’undaki yapılı çevre düzeninde ve bu şehir hayatındaki insanî ilişkiler çerçevesinde komşuluğun durumunu tespit etmeyi hedeflemektedir. Bu durum tespiti sayesinde görülen bazı sorunları çözmek, devlet eliyle doğru şehirler planlamak, gelecek nesillere daha iyi şartlarda bir düzen bırakmak, mimari hatalardan geç olmadan dönmek ve daha sağlıklı komşuluk ilişkileri kurmak daha mümkün hale gelecektir.

Neighborhood is one of the fundamental social relations of human beings and it has been an important issue in fields of Islamic law, sociology and architecture. Quran and hadiths, the main sources of knowledge in Islam, strongly emphasizes the neighborhood. Therefore, by making use of these main sources, scholars in field of Islamic law have worked on neighborhood issues like right of neighbor, right of easement (irtifak) and right of relief (şüf’a), which will be shortly clarified in this study. Formation of traditional urban textures and how this texture transformed in Istanbul have been investigated through definitions of neighborhood.In this study, some zoning regulations in the 19th century, the emergence of headman’s organization, effect of municipality on Muslim/non-Muslim neighborhoods, and its texture were investigated to see the transformation of neighborhood in Istanbul. Also, the Western influence in our architectural history, the first examples of apartment building in Turkey and the Turuk and Ebniye Regulations were mentioned. Thanks to Osman Nuri Ergin's work, Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, Ottoman city order and its change with laws and regulations and some lived examples were examined. Thanks to all these, the transition from the city order inherited from the Ottoman Empire to today's Istanbul could be seen much clearer. Also, the change in neighborhood texture and transformation of neighborhood relations could be more understandable. Finally, in order to see today's Istanbul, examples from both urban protected areas and new development areas were given. Additionally, the housing texture and neighborhood relations in these regions were discussed. This work focused on urban sites of Suriçi, Galata and Üsküdar. In the context of new development areas, apartmentization, increase in secure housing estates and the emergence of residences were exemplified in Çekmeköy, Ataşehir and Maslak. This study summarizes the transformation of neighborhood in Istanbul in a historical process after understanding the place of neighborhood in Islamic law. It also aims to determine the status of neighborhood within the framework of built environment in today's Istanbul and human relations in this city life. Thanks to these studies, it will be possible to solve problems, plan ideal cities and to leave an order to future generations in better conditions. Hopefully, these work helps the return from architectural mistakes and establish healthier neighborhood relations.