Leyla ve Mecnun’un Fars ve Türk Edebiyatında Resimlenen Tanışma Hikayelerinin Tasarım Kurgusu Bakımından Mukayesesi

Abstract

Arap, Türk, Fars ve Urdu edebiyatında sıkça ele alınan Leyla Mecnun eserinin en eski kaynağı Arap edebiyatında 9. Yüzyılın ikinci yarısına dayanır. İbn Kuteybe’nin Kitab eş-Şi’r ve’ş-şu’ara eserine dayanan bu hikâye, Doğu edebiyatında çokça karşımıza çıkmakta, tek başına kaleme alan kişi 13. Yüzyılda Nizami Gencevi olmakla beraber, ilk minyatürlü nüshalarına da Nizami’nin Hamse eserinde rastlanmaktadır. Nizami’den sonra eserin popülaritesi artmış, Leyla ve Mecnun hikayesi birçok taklit ve versiyonları ile çoğalmıştır. Örneğin, 1298’de Emir Hüsrev Dehlevi tarafından yazılan Leyla ve Mecnun, karakter ve konu sıralaması olarak farklılıklar göstermektedir. Dehlevi’nin akabinde de Abdurrrahman-ı Cami, Hatifi, Kâtibi, Mekteb-i Şirazi ve daha birçok İranlı şair bu hikâyeyi kendi tarzlarında yazmıştır. Arap ve Fars Edebiyatının yanı sıra Türk edebiyatında da büyük ilgi gören Leyla ve Mecnun’un 15. Yüzyıl sonlarına ait en bilinen iki versiyonu Mir Ali Şir Nevai ve Muhammed bin Süleyman Fuzuli’ye aittir. Leyla ve Mecnun Arap, Fars ve Türk edebiyatçılar tarafından farklı versiyonları ile sıkça üretilen nadide bir eser olmakla beraber 17. ve 18. Yüzyıla kadar uyarlandığı çeşitlemeleri ile popüler kalmış bir hikayedir. Fars ve Türk edebiyatında işlenen bu hikayelerin konu farklılıkları olduğu kadar minyatürlerinde de kurgu farklılıkları olduğu göze çarpmaktadır. Leyla ve Mecnun eseri temelde, iki ayrı Arap kabilesine mensup, birbirine aşık iki gencin kavuşamama hikayesini ele almaktadır. Arap, Fars ve Türk edebiyatında, eseri kaleme alan şairler tarafından farklı kurgularla yazılmış, hikâye sıralamasında çeşitlilik göstermektedir. Kurgular arasında bulunan bu farklılık, minyatürlü nüshalara da yansımış ve dolayısıyla hikâyeyi yazan şairin eserine göre yapılan tasvirler değişkenlik göstermiştir. Bu araştırma Nizami Gencevi, Emir Hüsrev Dehlevi, Abdurrahman-ı Cami, Hatifi, Ali Şir Nevai ve Fuzuli’nin yazdığı Leyla ve Mecnun eserlerinde bulunan tanışma hikayesinin edebi farklılıklarının yanı sıra, 15. ve 16. Yüzyıllarda resimlenen nüshalardaki minyatürlerin nakkaşlar tarafından yapılan farklı tasarım kurgularına yoğunlaşacaktır. Hem dönemsel kurgu farklılıkları hem de hikâye bazlı farklılıkların minyatürlü sahnelerdeki tasarım kurgularına etkileri araştırılıp, hikâyede bulunan karakterlerin konumlanma şekilleri incelenip, karşılaştırılacaktır.

The oldest source of Leyla Majnun, which is frequently discussed in Arabic, Turkish, Persian and Urdu literature, dates back to the second half of the 9th century in Arabic literature. This story, based on Ibn Qutayba's Kitab al-Shi'r wa'sh-shu'ara, is widely encountered in Eastern literature, and although Nizami Ganjavi was the sole author in the 13th century, the first miniaturized copies are found in Nizami's Khamse. After Nizami, the popularity of the work increased and the story of Leyla and Majnun proliferated with many imitations and versions. For example, Leyla and Majnun, written by Amir Hosrev Dehlawi in 1298, differs in the order of characters and themes. After Dehlawi, Abdurrrahman-e Jami, Khatifi, Kātibi, Mekteb-i Shirazi and many other Iranian poets wrote this story in their own style. The two best-known versions of Leyla and Majnun, which attracted great interest in Arabic and Persian literature as well as Turkish literature, belong to Mir Ali Shir Navoi and Muhammad bin Suleiman Fuzuli in the late 15th century. Leyla and Majnun is a rare work that has been frequently produced in different versions by Arabic, Persian and Turkish literati, and it is a story that remained popular with its variations until the 17th and 18th centuries. It is noteworthy that these stories in Persian and Turkish literature have differences in subject matter as well as fictional differences in their miniatures. Leyla and Majnun basically deals with the story of two young people from two different Arab tribes who are in love with each other and cannot be reunited. In Arabic, Persian and Turkish literature, it was written in different fictions by the poets who wrote the work, and it shows diversity in the story order. This difference between the fictions is also reflected in the miniature copies and therefore the depictions made according to the work of the poet who wrote the story have varied. This research will focus on the literary differences in the story of meeting in the works of Nizami Ganjavi, Emir Hosrev Dehlevi, Abdurrahman-i Jami, Hatifi, Ali Şir Nevai and Fuzuli, as well as the different design constructions of the miniatures in the copies illustrated in the 15th and 16th centuries. The effects of both period stylistic differences and story-based differences on the design constructions in miniature scenes will be investigated, and the positioning of the characters in the story will be examined and compared.