Ali el-İznikî’nin “Cevahir el-Esrar fî Ma’arif el-Ahcar” Adlı Eserinin Çeviri ve İncelemesi

Abstract

16. yüzyıl sonu 17. yüzyıl başlarında yaşamış olan ve Ali Çelebi ismiyle de tanınan İznikli Fazıl Ali Bey kelam, tasavvuf, edebiyat gibi pek çok sahada Arapça ve Türkçe eserler vermesinin yanı sıra en çok eserini kimya alanında vermiş bir âlimdir. Buna rağmen bu eserlerinden hiç biri Türkçeye çevrilmemiş veya latinize edilmemiştir. Hayatı ile ilgili de ayrıntılı ve derleyici bir kaynağa ulaşılamayan yazarın otobiyografisini yazdığını belirttiği eseri ise maalesef elimizde bulunmamaktadır. Bununla beraber tercümesi yapılan ve incelenilen Cevahir el- Esrar fi Ma’arif el-Ahcar adlı eseriyle kendisinin simya/kimya anlayışı ve çalışmaları biraz olsun aydınlatılmaya çalışılmıştır. Bu açıdan bakıldığında eserin müellifin yaşadığı yüzyılın kimya tasavvurunu anlamak bakımından önemli bir kaynak olduğu düşünülmektedir. Ayrıca yazarın yararlandığını belirttiği, referans gösterdiği, alıntıladığı veya eleştirdiği isim ve eserlerle de kendisinden önceki simya/kimya geleneğinin 17.yüzyıl Türk-İslam dünyasına nasıl ve ne kadarının aktarıldığının ve bu zaman-coğrafya ekseninde nasıl anlaşıldığının ipuçlarını vermesi açısından da önemli bir eserdir. Çalışmada Hacı Selim Ağa 881/3 numaralı yazma eser esas alınarak yapılan çeviri ve incelemede öncelikle metnin bilgisayar ortamına aktarılması gerçekleştirilmiştir. Çalışmanın birinci bölümünde Fazıl Ali Bey’in kaynak ve öncülleri anlatılmış ikinci bölümde hayatı ve eserlerine değinilmiş, üçüncü bölümde Cevahir el-Esrar’ın içeriği ve önemi incelenmiş dördüncü bölümde ise eserin metni ve çevirisi verilmiş son olarak beşinci bölümde ise sonuç ve değerlendirme üzerinde durulmuştur.

Ali el-Iznikî, also known as Ali Celebi, lived in the latter half of 16th century and the beginings of 17th century. He has treatises about kalam, sufism and literature but his the most productive working area is chemistry with Turkish and Arabic treatises. However, none of his works has been translated either into today’s Turkish or other languages. We do not have any detailed and inclusive source about his life, and we have not been able to locate the manuscript in which he apparently gives details about his biography. On the other hand, with the treatise that is examined here, Jawahir al-Asrar fi Ma’arif al-Ahcar, we have tried to clarify his point of view about alchemy/chemistry and his teachings. When viewed from this aspect, his work is an important source to obtain information about his period and this period’s vision of chemistry. Moreover, with the sources that the writer says he benefited from, referred to, quoted from and criticised, it has clues about the chemistry tradition before him and the transfer of this knowledge into the 17th century Turkish-Islamic World, all of which make this treatise is also remarkable. In this thesis we based our work on the MS Haci Selim Ağa 881/3 as a main manuscript, and firstly deciphered and typed it. The first part of this thesis focuses on Fazıl Ali Bey’s sources and predecessors, in the second part his life and treatises are examined, in the third part the theme of Jawahir and its importance are studied, in the fourth part the text of manuscript and translation are explained, finally in the fifth part conclusions are drawn.