18. Yüzyılda Osmanlı Merasimlerinin Mali Bir Unsuru : Atıyyeler

Abstract

Çalışmamızın amacı Osmanlı törenlerinin mali bir unsuru olan ve atıyye olarak adlandırılan nakit hediyelerin 18. yüzyıl boyunca başta padişahlar olmak üzere kimler tarafından ve hangi sebeplerle verildiğini araştırmaktır. Dönemin önde gelen birincil kaynakları ve arşiv belgelerine odaklanılarak atıyyenin diğer hediye kavramları arasındaki yeri, teşrifattaki önemi, atıyyenin hangi hazinelerden verildiği ve veriliş sebepleri tezin ana konularını teşkil etmiştir. Giriş bahsiyle birlikte atıyye kavramına dair bir literatür değerlendirmesi yapılmıştır. Bu sayede bu konuda daha önce yapılan müstakil bir çalışmanın olmadığı, atıyye kavramına daha çok hediye bahsi üzerinden değinildiği görülmüştür. Birinci bölümde sultan ve hediye ilişkisi bağlamında atıyye vermenin sultan için ne değer taşıdığından bahsedilmiş, teşrifat müessesesi ve atıyye ilişkisi ortaya konulmuştur. Tezin ikinci bölümünde ise yapılan sözlük çalışmasıyla atıyye kavramı açıklanmış ve atıyyenin diğer hediye kavramları arasındaki yeri ortaya konulmuştur. Üçüncü ve son bölümde önemli Osmanlı merasimlerinden bahsedilerek bu merasimlerin her birinde kimlere ne kadar atıyye verildiği araştırılmıştır. Osmanlının hüküm sürdüğü topraklarda kendisini göstermesinin ve varlığını hissettirmesinin bir yolu olarak atıyyenin nasıl kullanıldığı, bazen bir elçi, bazen surre alayı, bazen de bir Kırım Hanı örnekliğinde, atıyye verilen kişiler ve veriş miktarlarıyla ortaya konulmuştur. Bu bölümde Osmanlı saray düğünlerinin, doğumların, cülus ve kılıç kuşanma törenlerinin, bayramların, Mevlid Kandilinin, nevruz kutlamasının, yeni bir gemi inşasının, sefirlerin gönderilmesi ve karşılanmasının, fetih müjdesi gibi sevinçli olayların ancak bazen de bir vefatın arkasından okunan duanın atıyyenin veriliş sebeplerini teşkil ettiği görülmüştür. Osmanlı’da sosyal ve ekonomik duruma bağlı olarak miktarı dönem dönem değişen atıyyeler söz konusu edilen merasimlerin önemli bir parçası olmuştur. İhsan ve bahşiş kelimeleriyle aynı anlama gelen atıyye, yapılan sözlük çalışmasıyla kavramsal bir çerçeveye oturtularak değerlendirilmiş ve mali yönden ele alındığında ise atıyyenin maaş dışında azımsanmayacak miktarlarda verilen maddi bir destek olduğu ortaya konulmuştur.

The aim of this study is to examine in depth a monetary element of Ottoman ceremonies, gifts in cash, i.e. atıyyes, and by whom and on what basis they are given throughout the 18th century. The main topic of the study is built upon the interaction of atıyye with other terms relating to gift, its significance for the protocol, its sources from different treasuries and on what occasions it is required, by focusing on the main primary sources of the era and on documents from the archives. The first chapter starts with an evaluation of the literature pertaining to the notion of atıyye. Subsequently, it is confirmed that there is no any previous independent work which exclusively deals with atıyye, but rather some references to it around the subject of gift. This chapter, additionally, discusses the importance of atıyye for sultans, as part of sultan-gift and protocol-atıyye relations. The following chapter clarifies, from a lexical perspective, the word of atıyye and its place vis-à-vis other words that are related with gift. In the last chapter, cases of atıyye are described in detail, by citing instances of atıyyes given for different purposes, to different people, on different amounts, in the context of major Ottoman ceremonies, such as dynasty weddings, births, enthronement (cülus and taklid-i seyf), religious festivals, holy nights, newroz celebrations, ceremonial ship launchings, send of and welcoming ceremonies for envoys, good news after conquest of new lands or prayers after a deceased person, to show how atıyye is used as a way of expressing the omnipresence and power of the empire in its estate. Atıyyes, that varied in amount between periods due to social and economic factors, constituted an important component of the mentioned ceremonies. The word of atıyye, having the same meaning with ihsan and bahsis, is linguistically evaluated in a conceptual framework and it was also concluded, from an economic point of view, that atıyye was a considerable financial contribution that can not be neglected.