Osmanlı’da Matbu İslam’ın Onay ve Denetimi: Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer‘iyye Meclisi

Abstract

Osmanlı’da Müslümanlar’ın matbaacılık faaliyetlerinin gelişimi ve “İslam ve matbuat” teması ile ilgili farklı disiplinlerde yapılan pek çok çalışma bulunmakla beraber dinî yayıncılığın modern devlet tarafından onay ve kontrolü yeterince incelenmeyen bir konudur. Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde devletin bürokratik yapılanması içinde matbu kitap ve yayıncılığı denetlemek için çeşitli kurumlar oluşturulur. 19.yüzyılın sonlarına doğru mushaf ve İslamî eserleri incelemek üzere tesis edilen Teftîş-i Mesâhif-i Şerife ve Tedkîk-i Müellefât Encümeni adlı iki kurumun, İkinci Meşrutiyet döneminde birleştirilmesiyle Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer‘iyye Meclisi teşekkül eder; Osmanlı Devleti’nin İslamî yayıncılığı şekillendirmesinde kilit rol oynar. Bu çalışmada Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer‘iyye Meclisi’nin kurumsal gelişimi, işleyiş biçimi, yetki alanları ve basım için onaya sunulan İslamî eserleri değerlendirme kriterleri incelenmektedir. Osmanlı dinî bürokrasisinin en önemli kurumlarından biri olan bu Meclis hakkında birincil arşiv kaynaklarına dayanarak gerçekleştirilen kapsamlı ilk araştırma olan bu çalışma, Osmanlı’da İslamî yayıncılığın gelişiminin izini de sürmektedir. Osmanlı›da mushaf ve İslamî kitap basımının farklı aşamaları ele alınırken Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer‘iyye Meclisi ve ilintili diğer devlet kurumlarının İslamî yayıncılık onay ve kontrolünde uyguladıkları dinî ve dinî olmayan muhtelif etkenler irdelenmektedir.

There are numerous studies conducted in different disciplines about the development of the Muslim printing activities in the Ottoman Empire as well as the theme of “Islam and print;” however, the vital role the modern state played in controlling and approving religious publishing has not been sufficiently examined. The late Ottoman Empire witnessed, as part of the bureaucratic reorganization of the state, the establishment of different institutions to inspect printed books and publications. Toward the end of the 19th century, two institutes in the name of Teftîş-i Mesâhif-i Şerife and Tedkîk-i Müellefât Encümeni were founded, respectively, to examine printed mushaf (Qur’anic codex) and Islamic books. During the Second Constitutional era, the Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer‘iyye Meclisi emerged out of their unification. The Council played a pivotal role in the Ottoman state’s shaping of Islamic publishing. In this study, the institutional development of Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer‘iyye Meclisi; its jurisprudence; the criteria it applied in evaluating the books submitted for print approval are examined. This study is one of the first most comprehensive examinations of the Council through primary archival sources. In addition to studying this council, which was one of the most significant institutes of the Ottoman religious bureucratic apparatus, this article traces the stages of the Qur’an and Islamic book publishing in the Ottoman Empire. It analyzes various religious and non-religious factors applied by the Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer‘iyye Meclisi and related state institutions in approving and controlling Islamic publications.