Osmanlılar’da Xıv.-Xvııı. Asırlarda Riyâzî İlimler Sahasında Telif Edilen Manzum Eserler ve Salih B. Mehmed’in Kitâb-I Verdiyye’sinin Tenkitli Neşir, İnceleme ve Matematiksel Değerlendirmesi

Abstract

Manzume, bilgiyi akılda tutmayı kolaylaştıran didaktik bir edebî tür olup Hint ve Yunan gibi kadim medeniyetlerde olduğu gibi İslam medeniyetinde de eğitim faaliyetlerinde kullanılmıştır. İslam ilmî geleneğinde tedris faaliyetlerinin yaygınlaştığı M. XIV.-XVIII. asırlarda diğer ilim dallarında olduğu gibi hisab, cebir, hendese, astronomi ve müzik bilimlerini içine alan riyâzî ilimler sahasında da manzum türdeki eserlerin aktif ve yaygın biçimde kullanıldığı, aynı zamanda bu eserler üzerine hacimli bir şerh literatürü bina edildiği bilinmektedir. Öyle ki pek çok riyâziyyât alimi matematik tahsilinin başlangıcından itibaren bir veya daha çok manzumeyi ezberlemiş, yahut hocasından ders olarak şerhini okumuştur. Kimisi de mensur riyaziyyat eserleri kadar manzumelerin istinsahına da önem vermiştir. Bunlara dair simâ kayıtları mevcut olduğu gibi bu tür bilgiler bazen tabakat türü kitaplarda da zikredilmiş; bu durum İslam bilim tarihi araştırmacılarının gözünden kaçmamıştır. Geçtiğimiz yıllarda Celal Şevki tarafından Arapça bilim tarihi literatürüne aklî ilimlerde telif edilmiş Arapça manzumeleri tanıtan bir çalışma kazandırılmıştır. Türkçe literatürde ise böyle bir bibliyografya mevcut olmadığı gibi Osmanlı alimlerinin riyaziyat sahasındaki manzum eserlerinin de yeterince tanınmadığı görülmektedir.Bu tez çalışmasının ilk amacı M. 1300-1800 yılları arasında Osmanlı medeniyetinde riyazî ilimlere dair manzum eserlerin bir bibliyografyasını hazırlamaktır. Şevki'nin eserinde ele alınmayan Türkçe ve Farsça eserler İslam medeniyetinde ilmî faaliyetlerin nabzının attığı ve hisabi ekollerin buluştuğu İstanbul ve Anadolu coğrafyasındaki kütüphanelerde tespit edilerek çalışmaya dahil edilecektir. İkinci olarak hedeflenen şey ise nazmın riyâzî ilimlerin tedrisinde ne denli rağbet edilen bir edebî tür olduğunun temsili olarak değerlendirdiğimiz cebir manzumelerine dair incelemede bulunmaktır. Bu amaçla Salih b. Mehmed (1207/1793’de sağ) tarafından telif edilmiş Kitâb-ı Verdiyye Tercüme-i Cebr ve Muḳâbele-i Bahâiyye adlı manzumenin nüshaları tanıtılacak; eserin Latin harfli tenkitli neşri verilecek; son olarak da eserde altı temel cebir denkleminin anlatıldığı ‘Zikr-i Şeş Mes’ele-i Cebriyye’ bölümünün günümüz Türkçesine aktarılmış metni verilerek anlatılan denklemlerin matematiksel değerlendirmesi yapılacaktır. Böylece riyazî ilimlerde manzum eserler konusunda literatüre özgün katkı sağlanması amaçlanmaktadır.

Didactic poems facilitate keeping knowledge in mind due to its elements of meter and rhyme, and they have been used in educational activities in Islamic civilization as well as in ancient civilizations such as Indian and Greek. Throughout XIV.-XVIII. centuries when the education activities became widespread in the Islamic scientific tradition, in the field of quadrivium sciences -which includes arithmetics, algebra, geometry, astronomy, and music- works in verse were used effectively and widely as in other branches of learning. Also an abundant commentary and annotation literature was built upon these works. In so much that many scholars who have specialized in the mathematical sciences have memorized one or more poems since the beginning of their quadrivium education, or read its commentary, personally or in a class from their teacher. There are recitation records about them, and such information is sometimes included in the mu‘jam/fahrasa of scholars in which names of their teachers and the works they studied were mentioned. This situation has also been partially detected by researchers in the history of science in Islamic civilization. Besides, it’s not a rare chance to find a manuscript copied by one of prominent mathematicians. Recently Jalal Shawki introduced a study that introduces a bibliography of Arabic poems in Islamic history of science. In the Turkish literature, however, there is no such bibliography, and obviously the poetic works of Ottoman mathematicians and astronomers in the field of quadrivium are not known well if not at all.The first purpose of this thesis is to prepare a bibliography of the works in verse on the mathematical sciences which are available in manuscript libraries. So that, Turkish and Persian works written and copied between the years 1300-1800 AD will also be included in the bibliography of mathematical poems since they were not covered in Shawki's study. Secondly, the aim is to examine the algebraic verses, which we consider as the most representative of how popular works in verse were along teaching activities of mathematical sciences. For this purpose, copies of Salih b. Mahmad’s (alive in 1207/1793) poem titled Kitâb-e Wardiyya Tarjama-e Jabr wa Muḳâbala-e Bahâ’iyya will be introduced; and critical edition of the work in Latin letters will be written. Finally, the text of the section in which six basic algebraic equations are explained, will be translated into contemporary Turkish and the mathematical examination of the equations described in this section will be provided. Thus, it is aimed to make an original contribution to the literature on poetic works in the quadrivium sciences.