Osmanlı Ülkesinde Hesap: Abdülmecid Sâmûlî'nin "Er-Risâletü'n-Nâfi`a" Adlı Eserinin Hesap Bölümünün Matematiksel Değerlendirmesi, Tercümesi ve Tahkîki

Abstract

Bu çalışmada 16.yüzyıl Osmanlı coğrafyasında yaşamış âlimlerden Abdülmecid Sâmûlî tarafından kaleme alınan er-Risâletü'n-Nâfiʿa fi’l-Hisâb ve’l-Cebr ve’l-Hendese isimli matematik eserinin hesap bölümü incelenmiştir. Abdülmecid Samuli hayatının en azından bir dönemini Mısır'da geçirmiştir. Aynı zamanda mutasavvıf olan müellifin birbirinden farklı alanlarda kaleme aldığı dört eseri bulunmaktadır. er-Risâletü'n-Nâfiʿa fi’l-Hisâb ve’l-Cebr ve’l-Hendese'nin birinci makalesi olan hesap bölümü oldukça kapsamlıdır. Mukaddime, birinci kısım ve ikinci kısım olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır. Mukaddimenin amacı Hint rakamlarını tanıtmak ve on tabanlı sayı sistemini açıklamaktır. Birinci kısımda doğal sayılarla işlemler, ikinci kısımda ise kesirli sayılar ile işlemler anlatılmıştır. Mısır riyazi ilimler geleneğinin temsilcisi olan hesap bölümü hem hindî hem de hevâî hesabı içermektedir. Tez kapsamında müellifin hayatı ve eserleri ile ilgili bir bölüm hazırlanmış ve er-Risâletü'n-Nâfiʿa'nın hesap bölümünün tahkik ve tercümesi sunulmuştur. Aynı zamanda modern matematik diline yakınlaştırabilmek ve bilim tarihi içerisindeki konumunu tespit edebilmek amacıyla matematiksel değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Değerlendirmede aynı ekol içerisinde kaleme alınmış eserlerden istifade edilmiştir.

In this study, the calculation section of the mathematical book named al-Risala fi 'ilm al-Hisāb wa al-Jabr wa al-Handasa which was written by Abd al-Majid al-Sāmūlī, one of the scholars who lived in the 16th century in the Ottoman Empire, was examined. He spent at least a part of his life in Egypt. The author, who was also a Sufi, wrote four books in different fields. The calculation section, which is the first article of al-Risala fi 'ilm al-Hisāb wa al-Jabr wa al-Handasa, is quite comprehensive. It consists of three parts; the introduction, the first part, and the second part. The aim of the introduction is to introduce the Hindu numerals and to explain the decimal number system. In the first part, the operations with whole numbers, and in the second part operations with the fractions are explained. The calculation section, which is one of the representatives of Egypt tradition on mathematical sciences, includes Indian (hisab al-hindî) and mental types (hisab al-khawāī) of arithmetic. Within the scope of the thesis, a chapter on the life of the author and his works was prepared, translation and editio princeps of the calculation section of Risala fi 'İlm al-Hisāb were presented. It was subjected to mathematical analysis in order to bring it closer to modern mathematical language and to determine its position in the history of science. In the analysis, books written in the same tradition were used.