XIX. Yüzyılda Ayasofya Medresesi’nde Görev Alan Ulemâ Ailesi Mensubu Müderrislerin Medrese Kariyerleri Üzerine Bir Değerlendirme*

Abstract

Osmanlı Devleti’nde tüm müderris adayları bir sistem dahilinde mesleğe giriş yapıyor ve medrese kariyerlerine belirli hiyerarşi ile devam ediyordu. Bununla birlikte ulemâ ailesinden gelen isimlerin kendilerine tanınan imtiyazlarla meslektaşlarına göre daha kısa sürede kariyer basamaklarında ilerleyebildiği görülüyordu. XV. yüzyılın ortalarından itibaren bazı ulemâ ailelerine verilen sözkonusu ayrıcalıklar zamanla diğer ulemâ ailelerine de sunulmuş; fakat bu uygulama, suistimallerle farklı noktalara taşınmış ve ilmiyedeki bozulmaların önemli sebeplerinden biri olmuştur. Bu durum, uygulamanın devam ettiği dönemde çeşitli eserlerde eleştirildiği gibi Osmanlı dönemi sonrasında da muhtelif açılardan değerlendirilmiştir. Ancak konuyla ilgili ilk çalışmalarda ağırlıklı olarak Osmanlı erken dönemindeki örneklere odaklanılarak neticede ulemâ ailesine mensup isimlerin ilmiye sınıfında aristokratik yapı oluşturduğu ve ilmiyede bir tekel bulunduğu kanaati ağırlık kazanmıştır. Özellikle XIX. yüzyılın farklı zaman dilimlerindeki ulemâları merkeze alan güncel çalışmalarda ise ilmiye sınıfının muhtelif aile tabanlarından gelen isimlere açık bir kariyer imkanı sunduğu tespit edilmiştir. Bu çalışmada konuyla ilgili yapılan araştırmalardan farklı olarak imtiyaz meselesine bir medresenin müderrisleri üzerinden yaklaşılmıştır. Çalışmanın amacı Ayasofya Medresesi’ne XIX. yüzyılda tayin edilen ulemâ ailesine mensup müderrislerin medrese kariyerlerinin takip edilerek kendileriyle aynı yüzyılda bu medreseye gelen diğer müderrislere göre medrese derecelerinde yükselmedeki imtiyaz durumlarının ortaya koyulmasıdır. Çalışmada temel veri kaynağı olarak Tarik Defterleri kullanılmıştır.

In the Ottoman Empire, all muderris candidates entered the profession within a system and continued their madrasa careers with a certain hierarchy. However, it was observed that the names coming from the ulema family could advance up the career ladder in a shorter time than their colleagues with the privileges granted to them. These privileges, which had been granted to some ulemā families since the mid-15th century, were eventually extended to other ulemā families; however, this practice was carried to different points through abuses and became one of the important reasons for the deterioration of the scholarship. This situation was criticized in various works during the period when the practice continued, and it was also evaluated from various angles after the Ottoman period. However, the first studies on the subject mainly focused on the examples in the early Ottoman period, and as a result, the belief that the names belonging to the ulemā family formed an aristocratic structure in the ilmiye class and that there was a monopoly in the ilmiye gained weight. Recent studies focusing on ulemās from different time periods of the nineteenth century, on the other hand, have found that the ilmiye class offers an open career opportunity to names from various family backgrounds. In this study, unlike other studies on the subject, the issue of privilege is approached through the muderris of a madrasah. The aim of the study is to follow the madrasa careers of the muderris belonging to the ulemā family who were appointed to the Hagia Sophia Madrasa in the nineteenth century and to reveal the privileges of the other muderris who were appointed to this madrasa in the same century. The main source of data for this study is the Tarik Books.