Evliya Çelebi Mizahının İzahı

Abstract

Evliya Çelebi Seyahatnâme’si, Osmanlı sahasında yazılmış, alanının en önemli eseri olarak dikkat çekmektedir. Seyyahın anlatımında, kendine has dil ve üslubun temel dayanaklarından biri onun mizahçı mizacıdır. İlhamını yaşadığı dönemin zengin ve verimli mizah atmosferinden alan Evliya Çelebi, mizahçı mizacının ve kibar-komik bakış açısının yardımıyla güldüren birçok olay ve hikâye anlatmaktadır. Seyahatnâme düşünüldüğünde bu koca eserin meydana getirilmesinde ilk sebep, kökende yer alan ironik bir “dil sürçmesi”dir. Mizahi kökenli bir olayla başlayan yolculuk boyunca mizahın türlü veçhelerinin izlerine rastlanmaktadır. Latifeler, şakalar, nükteler, gülünç hikâyeler vasıtasıyla görünen mizahın altında başka aparatların veya gereçlerin kullanıldığı izlenmektedir. Bu gereçlerden ilki “Söz Cambazlıkları”dır. Cinaslı, uyaklı, ikilemeli tekerlemeler şeklindeki bu gülümseten aparatlar, ya satırlar boyunca devam eden “uzatmalı” örnekler ya “Komik Benzetmeler” ya da herhangi bir şehrin isminin kökenine dair seyyahın “uydurma”larıdır. İkincisi, bilmezlenerek dolaylı yollardan anlatma durumları için kullanılan “Tecahülüarifane Şakalar”dır. Son olarak “Grotesk Nitelikteki Şakalar” şeklinde kodlanabilecek “halkın gülüşü” metaforuyla kapsanan, bedensellik ilkesinin imgeleri (yeme, içme, dışkılama ve cinsel hayata ait imgelerin temsili), norm karşıtlığı ve sövgülü anlatımlardan oluşan mizahi yapıdır.

Evliya Çelebi Seyahatnâme stands out as the most important work written in its field during the Ottoman period. One of the main bases of a unique language and turn of phrase in the traveller’s narrative is his humourist disposition. Drawing his inspiration from the rich and prolific humour atmosphere of the period he lived in, Evliya Çelebi tells several laughable incidents and stories using his humoristic disposition and his elegantfunny perspective. When Seyahatname is considered, the first reason this great work has been created is an ironical “slip of the tongue” that lies in its root. Signs of humour are observed along the trip initiated by a humour-based incident. Different apparatuses or devices are used underneath the humour seen through waggeries, jokes, epigrams and funny stories. The first one of these devices is “Word Tricks”. These tongue twisters in the form of paronomastic, rhyming, doubling apparatus that make one smile are prolonged illustrations that go on for lines or “funny allegories” or are “fabrications” by the traveller about the origin of a specific town’s name. The second is “Tecahülüarifane jokes” used to narrate something in indirect ways pretending to ignore it. The last one is a humoristic structure consisting of anti-norms, scurrilous narratives and the principles of corporealness (representation of images related to eating, drinking, defecating and sexual life), all of which can be coded as “Jokes of Grotesque Nature” and comprised by the metaphor of “public’s laughter”.