كراسات المخطوطات في التراث الإسلامي ملاحظات أوَّلية في النوع والبناء

Abstract

هذا البحث عبارة عن استئذان أوّلي لرصد عنصر الكمية في استخراج الأحكام المرتبطة بالمخطوطات في مجال صناعة الكرّاسة، في العالم العربي الإسامي. وقد استهللته بتعريف ل الكرّاسة، والأحكام المرتبطة بهذا العنصر الجوهري في المخطوط في التطبيقات الغربية التي استطاعت أن تقف على مجموعة من الأنواع، مثل الثنائية، والرباعية، والثمانية، كلُّ نوع بحسب فروعه في المخطوطات ال اتينية واليونانية.. وقد اشتغلت في هذا البحث على عيّنة مكوّنة من ل أربعين مخطوطًا من مخطوطات التاريخ الموجودة بالخزانة الحسنية بالرباط، والتي تعود إلى القرن الثاني عشر الهجري، واستأنست بمتون أخرى من مخطوطات الخزانات الخاصة، من مثل مخطوطات المدارس العتيقة الموجودة في الجنوب المغربي، ومخطوطات السلطان المغربي سيدي محمد بن عبد الله، وانتهيت إلى تأكيد هيمنة الخماسيات على مخطوطات الخزانة الحسنية في المجال المذكور، كما وقفت على مميّزات لافتة للنظر، من مثل تردُّد شارة الملزمة التي هي عبارة عن عين مائلة، والاعتياد على ترك صفحات قد تصل إلى حجم كراسة في بداءة المخطوط وفي نهايته أيضا.. وإنما اعتبرته استئذانا لأن النتائج التي توصّلت إليها لم تبارح الفرضياتِ، إذ يفترض أن نؤكّدها بدراسات من مجموعات مختلفة في انتماءاتها الجغرافية، وحتى في صورها الكاليغرافية والكوديكولوجية، ولكن متّفقة في الحقبة الزمنية لتأكيد النتائج الأولية التي وقفنا عليها.

Bu makale, İslâm âleminde forma yapımında yazmalarla alakalı olan prensiplerin tespitinde nicelik unsurunun gözetilmesi hususunda bir giriş çalışması niteliğindedir. Bu çalışma, formanın tanımı ile başlamış, Latin ve Yunan yazmalarındaki her türün alt dalına göre ikili, dörtlü, sekizli gibi farklı türler üzerinde duran Batılı uygulamalarda yazma eserdeki bu ana unsur yani forma ile ilgili prensipleri ele almıştır. Bu çalışmada esas olarak Rabat’da bulunan El Hasaniye Kütüphanesi’ndeki hicrî 12. yüzyılda yazılmış olan kırk yazma tarih kitabından faydalanılmış olup bunun dışında Fas’ın güneyindeki eski medreselerin kütüphaneleri ve Fas Sultanı Sidi Muhammed b. Abdullah Kütüphanesi gibi farklı kütüphanelerden de çeşitli yazmalar incelenmiştir. Çalışma sonunda El Hasaniye Kütüphanesi’nde zikredilen sahada beşli formaların daha fazla olduğu sonucuna varılmıştır. Bununla beraber çalışmada kıvrık ‘ayın harfi olan ve formalara işaret eden takip işaretlerinin dikkat çeken özelliklerine değinilmiş, yazmaların başında veya sonunda neredeyse bir forma hacminde olan boş sayfa bırakma alışkanlığından bahsedilmiştir. Bu çalışmayı bir “giriş çalışması” olarak değerlendirmemizin sebebi ise çalışma sonucunda vardığımız neticelerin birer varsayımdan öteye geçmiyor olmasıdır. Zira bu çalışmanın sonuçlarının, belli bir zaman dilimine ve coğrafyaya ait olan farklı yazma örnekleriyle ve hatta kodikoloji ve kaligrafi bilimleri çerçevesinden de teyit edilmesi gereklidir.

Research on the topic of, “Notebooks,” in the area of manuscripts of the Islamic heritage is a new field since we don’t have at our disposal any bibliographies specialized in the subject. My contribution is focused on a small collection of forty manuscripts, whose subject is the field of history, dating back to the 12th century. They are located in the Royal Library of Rabat, as well as some private libraries in southern Morocco. I have observed the predominance of octonions, and I have noted the existing bookmarks found in the notebooks that mark the half way point of each notebook as well as some pages that remain blank at the beginning of the manuscript and at the end. The remarks made do not hinder the diversity of bookmaking methods that differ in terms of the shape of the codex, the source of the media and the place of manufacture.