موضوع علم الكلام وتعر يفه بين المتقدِّمين والمتأخِّرين دراسة تحليلية

Abstract

إنَّ تعريف أيِّ علم من العلوم يُعَدُّ نصف الطريق لفهم هذا العلم؛ ذلك أنَّ تعريف العلم يختلف ويتنوَّع بحسب نظرة العالِم إلى العلم عمومًا، وإلى العلم المراد تعريفه خصوصًا. ولذلك نجد أنَّ الاعتبارات القائمة في ذهن المعرِّف ستتحكَّم لا محالة في تعريفه، وبتنوُّع هذه الاعتبارات تتنوَّع تحديدًا، سنجد أنَّ المتكلِّمين مختلفون أصلً في ل » علم الك ام « التعريفات. وإذا كان الحديث عن تصوُّرهم لمفهوم العلم، فيطلقه بعضهم على المعلوم، وبعضهم على الملكة الراسخة الحاصلة بعد العلم بمعلومات عديدة. وقد كان ل اخت اف في هذه الاعتبارات ثمرة برزت في الاخت اف في تعريفات ل ل ل هو المسائل المبحوثة في ذلك العلم، ل ل » الك ام « علم الك ام مع الزمن، حيث رأى بعض المتكلِّمين أنَّ في حين نصَّ كثير من المتكلِّمين على أنَّ الك ام لا يطلق إ على الملكة الراسخة التي يتَّصف بها ل ل العالم بتلك المسائل، بحيث يستحقُّ بعد ذلك اسم المتكلِّم. وقبل كلِّ هذا كان لتطوُّر فهم المتكلِّمين لفلسفة علم الك ام أثر في اخت افهم في تحديد موضوع الك ام؛ حيث إنَّ المتقدِّمين خصَّصوا موضوعه ل ل ل بالموجود، في حين توسَّع المتأخِّرون فيه وجعلوه المعلوم، وبالتالي اختلفوا في مصداق المسائل الك امية. وهذا البحث هو محاولة لاستقراء وتحليل موضوع علم الك ام وتعريفه بين المتقدِّمين ل ل والمتأخِّرين، للوصول منها إلى السمات الرئيسة التي ميَّزت هذا العلم عن غيره من العلوم.

Herhangi bir ilmin tarifini bilmek o ilmi anlama hususunda yolun yarısını kat etmiş olmak demektir. Çünkü bir ilmin tarifi, o tarifi yapan âlimin genel olarak ilmin mâhiyetine özel olarak da tarifi yapılan o muayyen ilme dair düşüncesine göre şekillenip farklılaşmaktadır. Bundan dolayı tarifi yapanın zihnindeki itibarların tarife muhakkak tesir ettiğini görürüz. Bu itibarların farklılığına göre de tarifler farklılaşmaktadır. Hususi olarak kelam ilminin tarifinden bahsedilecekse eğer öncelikle kelamcıların ilim kavramına dair tasavvurlarında ihtilaf olduğunu söyleyebiliriz. Bazıları bu kavramı maʻlûm anlamında kullanırken diğer bazısı birçok meseleyi bildikten sonra insanda hâsıl olup yerleşen meleke anlamında kullanmaktadır. Bu itibarlardaki farklılıklar zamanla kelam ilmi için yapılan tariflerde de ihtilafın ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bazı kelamcılara göre kelam ilmi bu ilimde incelenen meseleler bütünü iken diğer birçok kelamcı kelam kavramının, bu meseleleri bilen bir âlimin sahip olduğu ve kendisi ile mütekellim vasfını hak ettiği “derin meleke” anlamı dışında bir anlamda kullanılamayacağını söylemiştir. Saydığımız bütün bu hususlardan daha önemlisi ise kelamcıların “kelam ilminin felsefesi”ne dair anlayışlarındaki gelişmelerin, kelam ilminin mevzusunu tespit sadedinde ortaya koydukları farklılıklarda ciddi bir etkisinin olduğudur. Mütekaddimîn kelam uleması kelam ilminin mevzusunu “mevcut” ile sınırlandırmakta iken müteahhirîn uleması mevzuda genişlemeye gitmiş ve onu “maʻlûm” olarak belirlemişlerdir. Bunun doğal bir sonucu olarak da hangi meselelerin “kelâmî meseleler” olarak telakki edileceğine dair de görüş farklılıkları ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda elinizdeki bu çalışma, kelam ilmini diğer ilimlerden ayrıştıran temel karakteristikleri görebilmek adına bu ilmin mevzusu ve tarifine dair hem mütekaddim hem müteahhir dönemde ortaya konulmuş görüşleri istikra edip tahlil etmeye çalışmaktadır.

When speaking about the science of ‘ilm al-Kalam we find that the mutakalimun differed fundamentally in regards to their understanding of knowledge in general. Some of them attempt the definition focusing on what can in principle fall within the purview of our knowledge, whilst others focus on the particular perspective that is gained when knowledge regarding a particular set of issues or questions investigated is attained. Thus, we see that in the history of the subject, the definition of the science of Kalam or ‘ilm al-kalam differed depending on the aforementioned considerations held by particular mutakalimun in different historical periods. Some mutakalimun stressed that the science of kalam was the collection of issues and questions investigated by that science whilst others insisted that the science of kalam must be understood as the skill attained by the practitioner of kalam after engaging the questions and issues discussed in kalam thus becoming a mutakalim. This paper is an attempt at scrutinizing and investigating the subject of the science of kalam and its definition according to early as well as later mutakalimun in order to arrive at the fundamental particularities that distinguish it from within the rest of the Islamic sciences.