Kanûnü’l Mes’ûdî’de Meridyen Belirleme Yöntemleri ve Hint Dairesi

Abstract

Ebu’l Reyhân Muhammed bin Ahmed el-Bîrûnî, 11. yüzyılın en önemli matematik ve astronomi bilginlerindendir. Kânûnü’l Mesûdî fi’l-Hey’e ve’l-Nucûm kitabı döneminin kuramsal astronomi konuları, astronomi cetvelleri ve astrolojik yöntemlerini anlattığı eseridir. Bu makalenin konusu Kânûnü’l Mes’ûdî’deki günortası/boylam (nısfün’nehâr) belirleme yöntemleri ve buna bağlı olarak Hint Dairesinin anlatıldığı bölümün incelenmesidir. Makalede söz konusu bölüm tahkikli metin oluşturularak Türkçeye çevrilmiş, yöntemin prensipleri analiz edilmiş ve matematiksel yorumu yapılmıştır. E. S. Kenndy’nin, Bîrûnî’nin anlattığı yöntemlerden sadece sonuncusu hakkında kısa bir çalışması bulunmaktadır. Makalemizde Bîrûnî’nin analiz ederek anlattığı yöntemlerin tümü açıklanmıştır. İki bölümden oluşan makalenin ilk bölümünde Hint dairesinin iz sürümü yapılmıştır. Batlamyus’ta görülmeyen Hint Dairesinin Siddhantalarda ve ardından İslam Dünyası zîcleri ve (hey’e) kuramsal astronomi eserleri içeriğindeki tarihsel gelişimi incelenmiştir. Yapılan bu iz sürümünde ayrıca Bîrûnî’nin Hint Dairesi kavramını literatüre kazandıran kişi olma olasılığı sorgulanmıştır. Bu kavramsallaştırma çabasına bağlı olarak, Bîrûnî’nin çalışmalarındaki öğretici metodu ve kavramsallaştırma konusundaki özenli gayreti meridyen belirleme konusu merkeze alınarak ve diğer kitaplarından örnekler verilerek ortaya konmuştur. İkinci bölümde ise Kânûnü’l Mesûdî’de yer alan kısmın çevirisi ve şekillerin güncel çizimleri yapılarak yorumlanmıştır. Makalede ayrıca Kânûnü’l Mesûdî’nin farklı yazmaları incelenerek anlatılan geometrik modelin İstanbul enlemine göre yeni bir çizimi yapılmıştır. Söz konusu çizimler eserin farklı yazmaları karşılaştırılarak, Oxford Bodleain 516 ve Velüyüddin Efendi 2277 kopyaları temel alınarak oluşturulmuştur. Çeviri ve kritik metin ise kitabın basılı Haydarabat1 basılı metni, Oxford Bodleain 516, Veliyüddün 2277, Berlin 1613 ve Kandilli 364 yazma nüshaları karşılaştırılarak yapılmıştır.

Ebu’l Reyhân Muhammed bin Ahmed al-Birûnî is one of the most important mathematics and astronomy scholars of the 11th century. In his book al-Qānūnu’l Masʿūdī fiʾal-Hayʾa waʾl-Nucūm, he describes theoretical astronomy subjects, astronomy tables and astrological methods of his period. This paper aims to examine the meridian line (nisfunʾnehâr) determination methods in al-Qānūnuʾl Masʿūdī and the section where the Indian Circle is explained. In the article, the section in question was translated into Turkish by creating a critical text, the principles of the method were analyzed and its mathematical interpretation was fulfilled. E. S. Kennedy has a short study on only the last of the methods described by Bīrūnī. In our study, all the methods that Bīrūnī analyzed are explained. In the first part of the two-part article, a tracing attempt of the Indian circle was made. Indian Circle is not seen in Ptolemy’s studies. The historical development of it in the Siddhantas and in the content of the zîjs and (hayʾa) theoretical astronomy works of the Islamic World, were examined. In this tracing attempt, the possibility of Bîrûnî being the person who introduced the concept of the Indian Circle to the literature was questioned. Depending on this conceptualization effort, Bîrûnî’s didactic method in his works and his meticulous effort in conceptualization are revealed by focusing on the issue of meridian determination and by giving examples from his other books. In the second part, the translation of methods regarding determining the meridian line and the updated drawings of the figures were interpreted. In the article, different manuscripts of al-Qānūnu’l Masʿūdī were examined and a new drawing of the described geometric model was made according to the latitude of Istanbul. The drawings in question were created by comparing different manuscripts of the work, based on the copies of Oxford Bodleian 516, Velüyüddin 2277. The translation and critical text were made by comparing the printed Hyderabad edition of the book, Oxford Bodleian 516, Veliyüddün 2277, Berlin 1613, and Kandilli 364 manuscript versions.