İslam Astronomisinde Kullanılan Zerkâlîyye Adlı Aletin Yeri ve Önemi (Merrakuşî Örneği)

Abstract

Bu çalışmada İslam astronomisinde kullanılan zaman ölçüm aletlerine özellikle usturlaplar bağlamında gelişimsel ve tarihsel bir sırayla yer verildikten sonra usturlabın özel bir türü olan ve her enlemde ölçüm yapmaya olanak tanıyan, evrensel usturlap ya da evrensel levha olarak isimlendirilen alet tanıtılmıştır. Evrensel usturlabın Zerkali (ö.1100) tarafından imal edilmiş bir türü olan zerkaliyye ve onun daha sadeleştirilmiş bir modeli olan şekkaziyye isimli aletlerin detaylı tasvirleri ve İslam medeniyetinin doğusu ve batısında kullanılan türleri ele alınmıştır. Çalışmamızın temelini ise XIII. yüzyılın büyük astronomlarından Merrakuşi’nin (XIII. yüzyıl) ansiklopedik eseri Cāmiʿu el-mebādī ve el-ġāyāt fī ʿilm el-mīḳāt’ta (A’dan Z’ye Mîḳāt İlmi Ansiklopedisi) yer alan zerkaliyye aletinin yapım kısmının Arapça aslından Türkçeye yapılmış çevirisi ve bu çevirinin yorumu oluşturmaktadır.

In this study, the time measurement instruments used in Islamic astronomy are presented in a historical and developmental order, especially in the context of astrolabs, and then a special type of astrolab which is called a universal astrolabe or a universal plate is introduced. Zerkaliyye, a type of universal astrolabe manufactured by Zerkali (d. 1100), and a more simplified model of şekkaziyye, and detailed descriptions of the instruments used in the east and west of Islamic civilization are discussed. The basis of our study is the translation of the construction part of zerkaliyye instrument in, one of the great astronomers of the 13th century, Merrakuşi's encyclopedic work, Cāmiʿu el-mebādī ve el-ġāyāt fī ʿilm el-mīḳāt (From A to Z Encyclopedia of Mīḳāt), from Arabic origin into Turkish and its interpretation.