11. Yüzyılda Bilim ve Teknoloji: El-Bîrûnî’nin Katkıları

Abstract

Bilim Tarihinin kurucusu George Sarton (1884-1956) Ebu’l Reyhan Muhammet ibn Ahmet el-Bîrûnî’yi (973-1061) Orta Çağın en özgün bilim adamlarından biri kabul eder. Yazdığı Bilim Tarihine Giriş isimli devasa eserinde 11. yüzyılın ilk yarısını Bîrûnî Çağı olarak adlandırır. Bîrûnî günümüzde ulaşmayı başarmış bulunan önemli eserleri bulunur. Bunlar arasında bilimin kronolojik gelişimini irdeleyen Asarı bakiye, matematiksel coğrafyanın temellerini veren Emâkin, döneminin matematiksel bilimlerini ve astrolojik temelleri 570 soruda özetleyen Tefhim, bir bilim ve bilgiler ansiklopedisi niteliğindeki Kanûn, güneş saatlerinin kuramsal temellerini veren Gölgeler ve usturlapların yapım ve kullanımını konu edinen Usturlap kitapları sayılabilir. Bîrûnî ele aldığı matematiksel konuları bizim günümüzde anlamakta güçlük çektiğimiz ve izdüşüm yöntemini kullanarak çizdiği soyut şekillerden yararlanarak doğru bir şekilde yaklaşmakta ve yorumlamaktadır. Kanıtlarda tüm işlemler kelimelerle ifade edilmekte ve konunun hiçbir özel durumu göz ardı etmemektedir. Bulduğu sonuçlar günümüzde geçerli değerlerle uyum içindedir. Bîrûnî kendi geliştirdiği ölçü aletleri ve mekanizmalarda da çok başarılıdır. Bunlara ilişkin örnekler verilecek ve daha sonraki nesillere ne derece etkilediği tartışılacaktır

The founder of the History of Science, George Sarton (1884-1956), regards Abū Rayḥān Muḥammad ibn Aḥmad al-Bīrūnī (973-1061) as one of the most original scientists of the Middle Ages. In his massive work entitled Introduction to the History of Science, he calls the first half of the 11th century ‘the Age of Bīrūnī. Al-Bīrūnī has important works that have survived to the present day. Among these are al-Aṯār al-Bāqiyya, which examines the chronological development of science until its age; al-Amākin, which gave the basics of mathematical geography; at-Tafhīm, which summarizes the mathematical sciences and astrological foundations of his period in 570 questions; al-Qānūn al-Masūdī, which is an encyclopedia of science and knowledge, and his astrolabe books on the construction and use of astrolabes, and the theoretical foundations of sundials. Al-Bīrūnī approaches and interprets correctly using abstract shapes, although it is occasionally difficult to understand the mathematical issues he dealt with, and using the projection method. In his accounts, all mathematical processes are expressed in words and no aspect of each subject is ignored. The results he finds are in harmony with current knowledge. Al-Bīrūnī is also very successful in the measurement instruments and mechanisms he developed himself. In this article, examples of these will be given and the extent to which they affect the next generation.