Bir Ahlak Risalesinin Kaynakları: Âdâb-ı Menâzil Örneği

Abstract

XVI. yüzyılda Abdüllatif Karamânî tarafından kaleme alınan Âdâb-ı Menâzil, tasavvufi bir temel üzerine inşa edilmiş ahlak-nasihat türünde bir eserdir ve özellikle Osmanlı toplumundaki ahlak anlayışını gösteren metinlerden biri olarak dikkat çeker. Bu eser, kadınlara yönelik yazılmış olmasıyla kendi döneminde farklı bir yerde konumlanmakta ve toplumsal ilişkilerden bireysel ahlaka kadar geniş bir perspektifle çeşitli meseleleri ele almaktadır. Osmanlı toplumundaki ahlaki normların anlaşılmasına katkı sağlayan bu eser, aynı zamanda dönemin sosyal yapısını anlamada da önemli bir kaynak niteliğindedir. Bu çalışmada, XVI. yüzyıla kadar yazılmış olan ahlaknâme türündeki eserlere genel bir bakış sunulmuş, Abdüllatif Karamânî’nin hayatı ve eserinin yazılma süreci ele alınmıştır. Âdâb-ı Menâzil’in başlıca konuları arasında aile, toplumsal ilişkiler, anne-baba ve çocuk hakları, eşlerin birbirleri üzerindeki hakları, komşuluk ilişkileri gibi meseleler yer alırken, metin içeriği on beş fasıl şeklinde düzenlenmiştir. Eserin sade bir Türkçe ile yazılmış olması, geniş bir okuyucu kitlesine hitap etmesini sağlamış ve özellikle Müslüman kadınların haklarına dair bir rehber işlevi görmüştür. Makale kapsamında, eserde kullanılan kaynaklar tefsir, hadis, tasavvuf, toplumsal konular ve edebiyat başlıkları altında incelenmiş, bu kaynakların eser üzerindeki etkileri analiz edilmiştir. Başta Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ı, Gazzâlî’nin İhyâü Ulûmi’d-Dîn’i, Münzirî’nin et-Tergīb ve’t Terhîb gibi klasik eserler olmak üzere, Karamânî’nin geniş bir kaynak yelpazesinden faydalandığı ortaya konmuştur. Ayrıca, metin içinde yer alan anonim beyitler, halk hikâyeleri ve dini referanslar, eserin zengin bir edebi ve kültürel arka plana sahip olduğunu göstermektedir. Bu çalışmanın amacı Osmanlı döneminde ahlak eserleri (ahlaknâme) türü yazılmış bir eserin ana kaynaklarına değinerek bu türün çerçevesine bir perspektif sunmak ve muhtevasına dair bir fikir vermektir.

Âdâb-ı Menâzil, written by Abdüllatif Karamânî in the 16th century, is a work of ethical and advisory literature grounded in a Sufi framework. It stands out as one of the significant texts reflecting the moral understanding of Ottoman society. This work is particularly notable for being addressed to women, positioning itself uniquely within its time, and addressing a broad range of issues from individual ethics to social relationships. Serving as a crucial source for understanding the moral norms of Ottoman society, it also provides valuable insights into the social structure of the period. This study offers a general overview of ethical treatises (ahlaknâmes) written up to the 16th century, while examining Abdüllatif Karamânî’s life and the process behind the writing of his work. Among the primary topics of Âdâb-ı Menâzil are family, social relations, the rights of parents and children, the mutual rights of spouses, and neighborly relations. The text is organized into fifteen chapters and written in plain Turkish, which allowed it to reach a broad readership, serving as a guide particularly for Muslim women regarding their rights. Within the scope of this article, the sources used in the work are analyzed under the headings of exegesis, hadith, Sufism, societal issues, and literature. The influence of these sources on the text is also explored. It is revealed that Karamânî drew upon a wide range of classical works, including Zemahsharî’s al-Kashshâf, Ghazâlî’s Iḥyâʾ ʿUlûm al- Dîn, and Mundhirî’s al-Targhîb wa al-Tarhîb. Additionally, the inclusion of anonymous couplets, folk tales, and religious references demonstrates the text’s rich literary and cultural background. The aim of this study is to provide a perspective on the framework of the ethical treatise genre in the Ottoman period by addressing the primary sources of a significant work and offering insights into its content.