Filibe (Plovdiv) Geleneksel Evlerinin Türk Evi Mekan Kurgusundaki Yeri

Abstract

Filibe, beş asır boyunca, Osmanlı İmparatorluğu’nda ekonomik ve askeri-stratejik öneme haiz bir merkez olmuştur. Bulgar tarihçiler, Osmanlı hakimiyetinin henüz son bulmadığı 1730-1878 yılları arasındaki döneme, “Bulgar Rönesansı” veya “Bulgar Uyanışı” adını vermişlerdir. Bu döneme ait olan ve günümüze bir kısmı ulaşabilmiş evler, bu tezin konusunu oluşturmaktadır. Çalışmanın amacı, bu yapıların mimari ifade araçlarını ve bezeme detaylarını analiz ederek evlerin kökenine ulaşmaktır. Bu şekilde yapılan bir araştırma sonucunda mimari miras daha iyi tanımlanabilecek, etkileşimde bulunduğu kültürler anlaşılabilecektir. Tez kapsamında Filibe’de mevcut, yıkılmış ve yeniden inşa edilmiş 18. ve 19. yüzyıla ait evler üzerinde çalışılmıştır. Evlerin yapım aşamaları, plan ve kesitleri ayrıntılarıyla ve çizimlerle desteklenerek incelenmiş, evlerin karakteristik özelliği olan eğriler çizilerek sonuçlar çıkarılmış, iç ve dış mekân bezemelerinin araştırılmasının yanı sıra kapı ve pencere doğramaları gibi detay çizimleri yapılmıştır. Dönemin evlerinin evrimi oldukça nettir. 1750 yılından evvel kullanılan evler, zamanın şartları karşısında gelişmiş ve 19. yy. sonuna gelindiğinde mimari gelişimi tamamlamıştır. Rönesans öncesi ev, yarı açık bir hayatla karakteristiktir. Zemin kat ahır olarak kullanılırken birinci katta ocaklı bir oda, kiler ve hayat mevcuttur. Hayatta Türk evinde sedirlik olarak tanıdığımız oturma alanları vardır. Zamanla odalar arasında Türkçede eyvan adı verilen mekanlar oluşmuştur. Süreç içerisinde (erken Rönesans) ev; içe kapanmış, hayatın kenarında bulunan merdiven bir iç merdiven halini almış ve evin ana cephesi sokağa yönelmiştir. Geç Rönesans Dönemi’nde, barok etkilerle yeni bir form geliştirilmiştir. Bu yeni form, Rönesans öncesi evlerde olduğu gibi, İstanbul ile ilişkilerin yoğun olduğu Filibe’de başlamıştır. Tez kapsamında hazırlanan tablo ile Filibe evleri plan şemaları ile Türk evi plan gelişimi karşılaştırılmış ve paralellikler tespit edilmiştir. Geleneksel Filibe evlerinde en yoğun etki, İstanbul ve Edirne’den gelmiştir. Bunun nedenlerinden ilki, Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti ile yoğun ekonomik ve sosyal ilişkileri olmakla birlikte, diğer sebep İstanbul ve Edirne’de kalfa olarak çalışan ve ustalığa yükselen Bulgar işçilerdir. Ana hatlarıyla, Bulgar Rönesans evi, Rönesans öncesi evlerden miras kalan oda düzenlemeleri geliştirilerek, yeni ekonomik üretim biçiminin ve değişen sosyal yapının gerekli kıldığı yapı parçalarının plana eklenmesiyle oluşturulmuştur. Aynı mekânsal gelişim, Türk Evi’nin karakteristik ögelerinin en yoğun olduğu, İstanbul ve Edirne evlerinde de görülmektedir.

Filibe (Plovdiv), over the course of five centuries, became a center of economic and military-strategic importance in the Ottoman Empire. Bulgarian historians have referred to the period between 1730 and 1878, when Ottoman rule had not yet ended, as the "Bulgarian Renaissance" or "Bulgarian Revival." The focus of this thesis is on the houses from this era that have survived to some extent, and the aim of this study is to analyze the architectural features and decorative details of these houses to trace their origins. Through such research, architectural heritage can be better defined, and its interactions with other cultures can be understood. Within the scope of this thesis, 18th and 19th-century houses in Filibe (Plovdiv), whether existing, demolished, or reconstructed, were studied. The construction stages of these houses, their floor plans and sections, were examined in detail and supported with drawings. The characteristic curves of these houses were drawn, and conclusions were drawn. In addition to investigating interior and exterior decorations, detailed drawings of elements such as doors and window frames were also made. The evolution of houses during this period is quite evident. Houses used before 1750 developed in response to the conditions of the time, and by the end of the 19th century, their architectural development had been completed. The pre-Renaissance house is characterized by a semi-open layout. The ground floor is used as a stable, while the first floor has a room with a fireplace, a pantry, and a central open area called the "hayat". Similar to Turkish houses, there are seating areas known as "sedirlik" in the hayat. Over time, spaces called "eyvan" in Turkish, developed between rooms. In the process (early Renaissance), the houses became more inward-looking, the staircase, originally located at the edge of the hayat, became an internal staircase, and the main facade of the house faced the street. In the late Renaissance period, a new form was developed with Baroque influences. This new form began in Filibe (Plovdiv), where there were strong connections with Istanbul. A table prepared within the scope of the thesis compared the floor plans of Plovdiv houses with the development of Turkish house floor plans, revealing parallels. The most significant influence on traditional Filibe (Plovdiv) houses came from Istanbul and Edirne. One reason for this influence is the strong economic and social relations with the Ottoman Empire's capital. Another reason is the Bulgarian workers who worked as apprentices and rose to the rank of masters in Istanbul and Edirne. In summary, the Bulgarian Renaissance house was created by developing room layouts inherited from pre-Renaissance houses and adding the structural elements required by the new economic production methods and changing social structure. The same spatial development is also observed in Istanbul and Edirne houses, where the characteristic elements of the Turkish house are most pronounced.