Tasavvuf Tarihinde Reform İddialarına Bir Cevap: Ahmed et-Ticânî’nin Tarîkat-ı Muhammediyye Düşüncesi Işığında Neo-Sufizm Eleştirisi

Abstract

Bu çalışmada, Ticâniyye tarikatının müessisi kabul edilen Ahmed et-Ticânî’nin, tasavvuf tarihinde XVIII. asırda gerçekleştiği iddia edilen reformun bir parçası olup olmadığı incelenecektir. XX. Asrın önde gelen oryantalistlerinden Fazlur Rahman, XVIII. asırdan itibaren tasavvuf tarihinde bir kırılma yaşandığını ve daha önce heteredoks bir manzara arz eden tasavvuf ve tarikatların bilahare sünni bir renge büründüğünü iddia etmiş ve bu yeni tavrı neo-sufizm olarak adlandırmıştır. Onu takip eden oryantalistler, Ahmed b. İdris (ö. 1253/1837) ile Muhammed b. Ali es-Senûsî’nin (ö. 1276/1859) bu reforma öncülük ettiğini öne sürmüş ve bunların yanına Ahmed et-Ticânî’yi de eklemişlerdir. Bu iddialara mukabil bu makalede neo-sufizm ile irtibatlı olduğu öne sürülen et-Tarîkatü’l-Muhammediye ıstılahının tasavvuf tarihindeki izi sürülmekte, bilahare bu kavram kapsamında mütalaa edilen ve muasır tasavvuf tarihi araştırmacılarından Mark Sedwick’in zikri geçen reform iddiasına dayanak olarak kullandığı yakaza, hatmü’l-velâye ve ictihad kavramlarının gerek genel manada tasavvuf tarihinde ve gerekse Ticânî’nin tevarüs ettiği ilmi gelenekteki mevkii tespit edilmektedir. Neo-sufizm ıstılahı etrafında öne sürülen reform iddialarının Ahmed et-Ticânî’nin fikriyatı özelinde karşılık bulmadığı da ispatlanmıştır. Ayrıca bu kavramların genelde tasavvuf tarihi özelde Mağrib tasavvuf tarihindeki karşılıklarına temas edilmiş, Kur’an ve sünnet merkezli tasavvuf anlayışının Fazlur Rahmân ve kısmen onu takip eden araştırmacıların iddiasının aksine Mağrib tasavvuf tarihindeki merkezi konumuna değinilmiştir. Ahmed b. İdrîs ile Muhammed b. Ali es-Senûsî’nin fikriyatına ise Ticânî ile irtibatlı oldukları noktalarda yer verilmiştir. Çalışmanın mihverini Ticânî’nin düşüncesi teşkil ettiği için bu iki tarikat müessisinin fikriyatı derinlemesine tahlil edilmemiştir.

This study will examine whether Ahmad al-Tijani, who is considered the founder of the Tijaniyya order, was a part of the reform that is claimed to have taken place in the history of Sufism in the XVIIIth century. Fazlur Rahman, one of the leading orientalists of the XXth century, claimed that there was a rupture in the history of Sufism starting from the XVIIIth century and that Sufism and its orders, which had previously presented a heterodox view, later took on a more Sunni color, and according to him, he called this new attitude neo-Sufism. Orientalists who followed him claimed that Ahmad ibn Idris (d. 1253/1837) and Muhammad ibn Ali al-Sanusi (d. 1276/1859) pioneered this reform and added Ahmed al-Tijani’s name to theirs. In response to these claims, the concept of al-Tariqa al-Muhammadiyya, which has been put forward in connection with the concept of neo-Sufism, has been traced in the history of Sufism, and the place of the concepts of yaqaza, khatm al-walaya and ijtihad, which have been considered in connection with this concept and which Mark Sedwick, one of the contemporary researchers of the history of Sufism, used as a basis for the aforementioned reform claim, has been determined both in the general history of Sufism and in the scientific tradition that al-Tijani inherited. It has also been proven that the reform claims put forward around the concept of neo-Sufism do not find a response in the specific thought of Ahmad al-Tijani. In addition, the equivalents of these concepts in the history of Sufism in general and in the history of Maghreb Sufism have been touched upon, and the central position of the Quran and Sunnah-centered Sufism in the history of Maghreb Sufism, contrary to the claims of Fazlur Rahman and some of his successors, has been mentioned. The ideas of Ahmad ibn Idris and Muhammad ibn Ali al-Sanusi have been included in terms of their connections with al-Tijani. Since the focus of the study is al-Tijani’s thought, the ideas of these two founders of the order have not been analyzed in depth.