XX. Yüzyılda Osmanlıda Üretilmiş İlm-i Hayvânât-ı Tıbbiye ve Zirâîye ile Kimyâ-yı Uzvî İsimli Fen Bilimleri Eserlerinin Tanıtılması

Abstract

Osmanlıda bilimde modernleşme süreci ve bilginin dolaşımının izleri yoğunlukla XIX. yüzyıldan XX. yüzyıla uzanan süreçte görülmektedir. Özellikle bu yüzyıllar arasında yaşanan zorlu siyasi ve askeri etkenlere rağmen Batı bilimini edinme çabaları ve ilmî geleneklerin birleştirilme arayışları, modernleşme sürecinin Osmanlı Devleti tarafından ne kadar sahiplenildiğinin en önemli göstergelerindendir. Tanzimat sonrası dönemde bilhassa yüksek öğretim müesseselerinde yürütülen akademik faaliyetlerin etkisiyle Batı’dan tercüme edilen bilgilerin yanı sıra, yerli telif eserlerinin yazımı da artmıştır. Bu dönemde Ord. Prof. Dr. İsmail Hakkı Çelebi (1873-1939) ve Kimyâger Dr. Ali Rıza Bey (1867-1904), Osmanlı’ya XIX. yüzyılın sonlarında giren fen bilimleri alanlarından Tıbbî Zooloji ve Ziraat ile Organik Kimya alanlarındaki eserleriyle bu bilimlerin yayılmasının öncülerinden olmuşlardır. Bu makalede İsmail Hakkı Çelebi’ nin İlm-i Hayvânât-ı Tıbbiye ve Zirâîye ve Kimyâger Dr. Ali Rıza Bey’in Kimyâ-yı Uzvî adlı kitaplarının çeviri yazılarıyla, ihdas ettikleri diğer çalışmaları hakkında da bilgi verilerek Osmanlı bilimine katkıları açıklanacaktır. Ek olarak, bu iki münevver doktorun Osmanlı’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne uzanan bilimsel katkılarına dair malûmât verilecektir. Çalışmanın amacı, Osmanlı Devleti’nin son yüzyılında yetişmiş İsmail Hakkı Çelebi ve Ali Rıza Bey’in tercüme-i hâlleri ve kaleme aldıkları fennî eserler üzerinden ilmî katkılarına ve Osmanlı Devleti’nde XX. yüzyılda fen bilimlerinin durumuna dair bir kesit ortaya koymaktır. Anahtar Kelimeler: İlm-i Hayvânâtı Tıbbiye ve Zirâîye, Kimya-yı Uzvî, Ord. Prof. Dr. İsmail Hakkı (Çelebi), Kimyâger Dr. Ali Rıza Bey, Osmanlı’da XX. yüzyılda fen bilimleri.

The modernization process in science and the circulation of knowledge in the Ottoman Empire are most evident in the period extending from the 19th to the 20th centuries. Efforts to acquire Western science and the attempts to integrate it with the existing scholarly tradition, despite the challenging political and military challenges experienced between these centuries, are among the most significant indicators of the extent to which the Ottoman Empire embraced this modernization process. Particularly in the post-Tanzimat period, which best reflected the dissemination of modern science in the Ottoman Empire, the influence of academic activities carried out in higher education institutions led not only to the translation of Western knowledge but also to an increase in the production of original works by Ottoman scholars. During this period, Ord. Prof. Dr. İsmail Hakkı Çelebi (1873-1939) and Chemist Dr. Ali Rıza Bey (1867-1904) pioneered the dissemination of these sciences with their works in the fields of Medical Zoology and Botany and Organic Chemistry, which entered the Ottoman Empire in the late 19th century. In this article, the transliterations of İsmail Hakkı Çelebi’s İlm-i Hayvânât-ı Tıbbiye ve Zirâʿîye and Chemist Dr. Ali Rıza Bey’s Kimyâ-yı Uzvî will be presented, and their contributions to Ottoman science will be explained by also providing information about their other works that they produced in these fields. In addition, information will be provided regarding the scientific contributions of these two enlightened physicians extending from the Ottoman Empire to the Republic of Turkey. The aim of this study is to present a cross-section of the scientific contributions of İsmail Hakkı Çelebi and Ali Rıza Bey, who were raised in the last century of the Ottoman Empire, through their translations and scientific works, and the status of science in the Ottoman Empire in the 20th century. Thus, an attempt will be made to present the Ottoman concept of science in the 20th century.