Türk Sanatında Katı

Abstract

Katı’, kâğıt ve deriyi oyarak yapılan bir Türk kitap bezeme sanatıdır. Katı’ ismi, Arapçada “kesmek” anlamına gelen kat’ kelimesinden türemiştir. Orta Asya’da oyma deri kitap kapları ve kâğıt oymacılığı gelişerek 15. yüzyılda kitap bezeme sanatları arasında ayrı bir sanat dalı haline gelmiştir. Herat’ta yetişmiş olan Abdullah Kātı (el-Herevî) kâğıt oyma sanatının bilinen ilk önemli sanatkârıdır. Günümüze ulaşan eserler ışığında katı’ sanatının, Timurlular ve Akkoyunlular döneminde ve 16. yüzyılda Safevîler ve ardından Osmanlılarda bir saray sanatı olarak gelişimini sürdürdüğünü göstermektedir. Osmanlılar’da 16. yüzyılda Efşancı Mehmed, Ali Çelebi ve Mehmed bin Gazanfer adlı sanatkârları öne çıkan katı’ ustaları arasında sayabiliriz. 16. yüzyılın sonu ve 17. yüzyılın başında yaşamış olan Bursalı Fahrî ise, yurtiçi ve yurtdışında bulunan birçok eseriyle dünyaca en çok tanınan Türk kâğıt oymacıdır. Aynı yüzyılda yaşayan Gazneli Mahmud, hazırladığı ünlü albümü “Tuhfe-i Gaznevî” ile tanınmaktadır. 18. yüzyılın en önemli katı’ ustaları arasında Nakşî ve Halazâde Mehmed’i sayabiliriz. Ayrıca aynı döneme ait Derviş Hasan Eyyûbî imzalı iç, dış kapak ve kenarları katı’ bezemeli bir yazı çekmecesi ve Cambazzâde Osman’a ait bir kutu içindeki katı’ tekniği ile işlenmiş manzara çalışması Türk sanatının en önemli örnekleri arasında sayılabilir. 19 ve 20. yüzyıllardan günümüze kalan eserlerden ulaşabildiklerimizin hemen tamamı levha çalışmalarıdır. Bu dönemde Süleyman, Osman Rıfkı, Vahdetî ve Mücellit Mehmed Rıfat adlı sanatkârlar yetişmişlerdir. Ayrıca bunlar dışında birçok imzasız çalışma mevcuttur. Tez, yedi ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Katı’ kelimesi ile ilgili sözcük ve terimler, ikinci bölümde katı’ sanatının gelişim süreci ve sanatkârlar, üçüncü bölümde uygulama alanları ve dördüncü bölümde kullanılan âlet ve malzemeler ele alınmıştır. Beşinci bölüm katı’ sanatının temel uygulama tekniklerini, altıncı bölüm 14. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar Türk katı’ sanatından çeşitli örnekleri içermektedir. Son bölümde ise kâğıt oymacılığının çeşitli kültürlerdeki tarihi süreci ile birlikte bu ülkelerdeki uygulamalarından örnekler yer almaktadır.

Kati’ is a Turkish book decoration art made by carving paper and leather. The name Kati’ was derived from the word kat’ in Arabic which means "cut". Carved leather book covers and paper carving developed in in the Central Asia and has become a separate branch of art among the book decoration arts in the 15th century. Abdullah Kati’ (el-Herevî) who grew up in Herat is the first known important paper carving artisan. In the light of the extant works, it is observed that the art of Kati’ has developed in Timurid and Safavid period, in Akkoyunlular period in the 16th century and then as a palace art in the Ottoman Empire. Efsanci Mehmet, Ali Celebi and Mehmed bin Gazanfer can be counted among the outstanding Kati’ masters in Ottomans in the 16th century. Fahrî who lived in the city of Bursa at the end of 16th century and early 17th century is the worldwide well-known Turkish paper carver with his works in the country and abroad. Gazneli Mahmud who lived in the same century is known with his famous album "Tuhfe-i Gaznevî ". Naksî and Halazâde Mehmet can be counted among the most important Kati’ masters in 18th century. Also, a document drawer of which inside, outer lid and sides were decorated with Kati’ and signed by Dervis Hasan Eyyûbî and a landscape work in a box decorated with Kati’ and signed by Cambazzâde Osman, from the same period can be counted among the most important examples of Turkish art. Almost all of the extant works from the 19th and 20th century which we could reach are plate works. Artisans named Suleyman, Osman Rifki, Vahdetî and Mucellit Mehmet Rifat were brought up during this period. There are also several unsigned works outside them. The thesis consists of seven main chapters. The first chapter contains words and terms regarding the word Kati’, the second chapter contains development process of the Kati’ art and the artisans, the third chapter contains the application areas and the fourth chapter contains the tools and materials used. In the fifth chapter basic application techniques of the Kati’ art, in the sixth chapter various examples of Turkish Kati’ art from 14th century until 20th century have been discussed. The last chapter is composed of historical process of paper carving in various cultures along with examples of applications in various countries.