Ebû Ali el-Hasan el-Merrâküşî’nin Eserinde Zerkâliyye (Evrensel Disk) Yapım Kılavuzu

Abstract

On üçüncü yüzyılın büyük astronomlarından Ebû Ali el-Hasan el-Merrâküşî birçok astronomi aletinin yapım ve kullanım kılavuzunu barındıran Câmi‘u’l-mebâdî ve’l-gâyât fî ilmi’l-mîḳât (A’dan Z’ye Mîkât İlmi Ansiklopedisi) isimli eserin yazarıdır. Bu makalede, söz konusu eserde zerkâliyye adı verilen aletin yapımına ilişkin kılavuzu çevrilmiş, dayandığı çalışma prensibi incelenmiş ve günümüz okuyucusuna yönelik olarak matematiksel yorumu yapılmıştır. Genel hatlarıyla bütün düzlem usturlaplar, her bir enlem için ayrı ayrı oluşturulmuş diskler yardımıyla ölçüm yapabilmektedirler. Bu makalede ela aldığımız disk ise özellikle Endülüslü astronom Zerkâlî (ö. 493/1100) tarafından geliştirilmiş olup İslam astronomisine özgü olan, her enlemde ölçüm yapmayı mümkün kılan zerkâliyye ya da Batı’da bilinen adı ile safîhaya ilişkindir. Enlemden bağımsız çalışabilmesi sebebiyle de günümüzde evrensel usturlap olarak nitelendirilmiştir. Merrâküşî’nin kendi çağında zerkâliyye adı verilen bu evrensel diski ele almış olması, bir bakıma İslam bilim havzaları arasında bilginin aktarımı ve dolaşımının anlaşılması hususunda somut bir örnektir ve bu yönüyle de makalemizde değerlendirilmiştir. Makalede Merrâküşî’nin eserinin konusu ve önemi, evrensel usturlabın izdüşüm prensibi modern gösterimleri ve matematiksel açıklamaları ele alınmıştır. Ayrıca aletin çizimi için gerekli formüller oluşturulmuş ve Fransa Milli Kütüphanesi (Or. No.2507-2508) kayıtlı Paris nüshası kullanılarak aletin bu ilişkilere dayalı çizimi yapılmıştır. Alet üzerinde yer alan yıldız ve kopça ay isimleri de türetilen tablolar halinde sunulmuştur. Son olarak farklı nüshalar karşılaştırılarak metin çevirisine ve yorumuna yer verilmiştir.

This study provides an examination of mathematical background and annotated translation of a comprehensive and substantial treatise on construction and operating manual of many astronomical instruments Cāmiʿ al-mabādī wa-l-ghāyāt fī ʿilm al-mīqāt (From A to Z Encyclopaedia of Mīqāt) authored by al-Marrākushī, one of the great astronomers of the 13th century. The standard astrolabe provides astronomical computations by means of particular plates for latitudes in which it is to be used. However, afīa or zarqāliyya, peculiar to Islamic astronomy, developed by the Andalusian astronomer Zarqālluh (d. 1100) and offers the possibility featured to solve the problems of spherical astronomy for any latitude. This astrolabe is considered universal as it is independent of latitude. In this context, considering al-Marrākushī has a knowledge of zarqāliyya and wrote a treatise consisting the use of this instrument, this is a great example of transfer of knowledge produced in the west of Islamic civilization to the east of Islamic civilization. The first chapter draws a portrait of the monumental work of al-Marrākushī, analyses and describes the mathematical principles of stereographic projection of universal astrolabe. Next chapter focuses on the derivation of formulation necessary to draw this astrolabe, and gives a sample drawing. In addition, stars and Coptic months which engraved on the instruments are tabulated. The study concludes with the annotated translation, comparison and examination of several existing manuscripts copies.