Takvîmü’l-Büldân ve Osmanlı Coğrafyacılarına Tesiri Üzerine Bir İnceleme

Abstract

Osmanlı coğrafyacılığının gelişiminde İslam coğrafya klasiklerinin büyük etkisi vardır. Genellikle memâlik ve mesâlik veya büldân isimleriyle bilinen İslam coğrafya eserleri, uzun yılların birikimini Osmanlılara aktarmıştır. İlk Osmanlı coğrafya eserleri daha çok astronomi ve kozmoğrafya üzerine yazılmıştır. Ortaçağ İslam coğrafyacılığının en son ve en önemli eserlerinden biri olan Takvîmü’l-büldân’ın İstanbul kütüphanelerindeki nüshalarının XVI. yüzyılda sıkça okunduğunu ve İslam coğrafyacılarını etkilediğini görmekteyiz. Bu etki en çok Sipâhizâde Mehmed’in Evzahu’lmesâlik ilâ ma‘rifeti’l-büldân ve’l-memâlik adlı eserinde görülmektedir. Osmanlı ilmiye sınıfına mensup olan Sipâhizâde, coğrafyaya duyduğu ilgi neticesinde müderrisliğinin ilk yıllarında Takvîmü’l-büldân’ı okumuş ve bu eser üzerinde çalışmış, burada yer alan şehirleri çeşitli kaynaklardan da istifade ederek harf sırasına göre düzenlemiştir. Ayrıca Takvîmü’lbüldân’da yer almayan birçok şehri de eserine eklemiştir. Eserin kaleme alındığı dönemde Osmanlı Devleti en geniş sınırlara erişmekteydi. Bu durum coğrafi bölgelerin mahiyetine dair merakı da arttırmıştır. Bu saikle İslam coğrafyacılarının eserlerinin İstanbul kütüphanelerinde nüshalarına ve şerhlerine rastlamaktayız. Sipâhizâde Mehmed’in eseri de bu şerhlerden biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmada Evzahu’l-mesâlik ilâ ma‘rifeti’l-büldân ve’l-memâlik’in Arapça (Evzahu’l-mesâlik) ve Türkçe (Esâmî-i büldân) nüshaları ile Takvîmü’l-büldân’ın ortaya çıkış süreci incelenecek ve bu üç eserin arasındaki münasebete değinilecektir.

Islamic geography classics has a great influence on the development of the Ottoman geographers. Islamic geographical works, usually known by their names as mesâlik or büldân, have conveyed the accumulation of knowledge of long years to the Ottoman Empire. The first Ottoman geographical works were mostly on astronomy and cosmography. One of the very last and most important works of medieval Islamic geography, Takvîmü’l-büldân's copies in the Istanbul libraries, were frequently read in the XVI. century and affected the Islamic geographers. This effect is mostly seen in the work of Sipahizâde Mehmed's Evzahu'l-mesâlik il ma'rifeti'l-büldân ve'l-memâlik. Sipahizâde, who was considered as an Ottoman scholars of the time, read Takvîmü’lbüldân in the first years of his profession as a result of his interest in geography, and worked on it.Taking advantage of various sources, he organized the cities in this work according to the order of the letters. In addition, many cities that were not included in Takvîmü’lbüldân were added to his work. In the period when the work was written, the Ottoman State reached the widest borders. This has increased the curiosity about the nature of geographical regions and today we can find annotations and copies of the works of Islamic geographers in the Istanbul libraries. The work of Sipahizâde Mehmed is one of these annotations. In this study, the relationship between Evzahu’l-mesâlik and Takvîmü’lbüldân and the place of it in Ottoman geography will be discussed.