الاختلاف الفقهي بين مشايخ العراق وما وراء النهر الحنفية

Abstract

الحمد لله الذي علَّم بالقلم، علم الإنسان ما لم يعلم، والصلاة والسلام على مع لم الناس الخير، حضرة سيدنا محمد وآله، وصحبه. ورضي الله تعالى عن الفقهاء المتبوعين، والأئمة المجتهدين، ومن تبعهم بإحسان إلى يوم الدين . وبعد؛ فإن الله تعالى منَّ على هذه الأمة بالمذاهب الفقهية المتبوعة، وأولها المذهب الحنفي، العظيم الصرح والبنيان. وهو أول المذاهب المتبعة، وأقدمها، وهو مذهب أكثر الأئمة الإسلامية عددًا، ومذهب الدول الإسلامية في الغالب حكمًا وقضاءً . وعلى اتساع المذهب الحنفي فإنه لا يشكل صورة واحدة وخطًا مستقيمًا في سيره، فقد مرَّت عليه مدارس مختلفة شكلت تطورًا وزيادة في سعته وضبطه.

وعند النظر إلى كتب المذهب نجد المصنفين يذكرون عدة مدارس، منها: "مشايخ سمرقند "و"مشايخ بخارى" و"ومشايخ ما وراء النهر" . وكذلك يذكرون "مشايخ بلخ" و"مشايخ مرو" و"مشايخ خراسان". وقبل كل هؤلاء مشايخ العراق، الذين هم منشأ المذهب ومنطلقه، وكتبهم ركيزة المذهب الحنفي إلى يومنا هذا. والكلام عن كون هذه المدارس ذات اختيارات مستقلة أمر ثابت منصوص عليه في كتب الفقهاء ؛ إذ يذكر الفقهاء مدرسة العراق مقابل مدرسة ما وراء النهر، وليس ذكرها من قبيل ذكر الآراء قال « : والاختيارات الفردية لبعض الفقهاء؛ بل ينصون على هذا الخلاف بين المدرستين فيقولون فأشاروا ،» قال مشايخ العراق « أو ،» قال مشايخ سمرقند « أو » مشايخ العراق وقال مشايخ ما وراء النهر في كتبهم إلى وجود اتجاهات رئيسة في المذهب، فنجدهم يتكلمون عن اتجاه عراقي واتجاه خراساني وعليه « و » قال مشايخنا بالعراق « و » وهذا على طريقة أهل العراق « : واتجاه فيما وراء النهر. فيقولون وعليه مشايخنا بما وراء النهر « : 1 ومقابله يقولون . » هو مختار العراقيين « و » مشايخنا العراقيون » عليه مشايخ خراسان « 2 ويقولون . » واختاره مشايخ ما وراء النهر «

والنظر في تطور المذهب واختلاف الروايات والترجيحات فيه، واختلاف ما كان عليه الفتوى بينهم، وبنية كل مدرسة من مدارس المذهب، وتطوراتها، كل ذلك يكسب الناظر في الفقه الإسلامي سعة وتبصرًا بالمذهب من جهة، وبالأصول التي بينت عليها تلك المدارس، وما وقع فيه الخلاف، وأصوله .

Bu tez Irak ve Mâverâünnehir Hanefî meşâyihi arasında meydana gelen fıkhî ihtilafları mesele, telif tarzı, tanımlama ve illetlendirme (ta´lil) gibi farklı açılardan ele alan bir çalışmadır. Temel hedefi iki ekolü ve aralarındaki ihtilafları ana hatlarıyla ortaya koymak ve bu surette Hanefî mezhebinin tarihsel gelişimini ve mevzubahis iki ekol arasında çıkan ihtilafların miktarını tespit etmeye imkân sağlamaktır. Bu minvalde tezde öncelikle iki ekolü coğrafya ve gelenek açısından tanıttım. Akabinde oluşturdukları literatürü inceledim ve temel ihtilaf noktalarını ve bunların birbriyle olan irtibatını belirlemeye gayret ettim. Bununla birlikte mukayeseli bir şekilde bazı örnekler üzerinden iki ekol âlimlerinin temel hedef ve gayelerini tespit etmeye, böylece de eser telif ederlerken yahut herhangi bir meseleyi tarif ve ta´lil ederlerken nelere göre hareket ettiklerini de ortaya çıkarmaya çalıştım. Ardından daha sonraki dönemlerde yaşayan ulemânın bu iki ekol müntesipleri arasında ihtilafın bulunduğunu söylediği meseleleri topladım. Ekollerin tanıtımı coğrafî ve zamansal açıdan yapıldı ve her birinin ilmî silsilesi ve isnatları zikredildi. Ekollerin etkileşimi, hoca-talebe ilişkisi, birbirlerinin eserleri üzerine yaptıkları çalışmalar ve teliflerindeki ana gayelerdeki devamlılık başta olmak üzere muhtelif açılardan ele alındı. Ekolerin ihtilaf yönleri; teliflerdeki gaye, tanımlama ve kısımlandırmada takip edilen yöntem, usulî ve kelâmî görüşlerin etkisi, istidlal yöntemleri, örf ve adet, mezhep imamlarından yapılan rivayetlerdeki tercihler gibi çeşitli açılarından tetkik edildi. Temel olarak karşılaştırmalı ve betimleyici bir yöntem takip edilen bu tezde pek çok önemli sonuç elde edildi. Bunların bir kısmı şu şekildedir: (i) İki ekol arasında pek çok açıdan ciddî benzerlikler söz konusudur. Aralarındaki ihtilaflar onları mutlak anlamda ayırmayı ve tamamıyla farklı olduklarını söylemeyi gerektirecek kadar değildir. Bilakis ilmî gelişim ve olgunluğu temsil eden doğal farklılıklardır. (ii) Mâverâünnehir ekolü aslında Irak ekolünün doğal bir uzantısıdır. (iii) İki ekol arasındaki amaç farklılıklarının ortaya konması gerek ekol gerekse de meselelerin pek çok önemli yönden daha vazıh hale gelmesine katkı sağlamıştır. (iv) Herhangi bir ekole dair vukufiyet kesbetmek için onlardan sadece birinin eserlerini incelemek yeterli değildir, muhakkak birlikte mütalaa edilmelidirler.

This research deals with the jurisprudential divergence occurred between the Hanafi jurists of Iraq and the Transoxiana from different angles, regarding issues, methods of authorship, making definitions and argumentation. It is an attempt to draw the main lines of the two schools and the divergence between them. The importance of this research lies in helping to know the development of the Hanafi school, its history, the extent of divergence that arose between the two schools, and the factors caused it. I presented the two schools geographically and scholastically, and I made comparisons between some books taken as samples from the two schools to show the divergence in the goals and purposes of their scholars. In addition to the divergences existing inside each issue, the connections between them. Looking at works written by both schools: and trying to analyze these works, noting the differences between them in order to demonstrate the renewed methods of authorship, its aspects and purposes. Looking at the connection between the two schools: to notice the overlap and influence between them in various aspects, including discipleship, explanations of books and works and the continuation of some purposes of authorship. Differences between the two schools: according to the purpose of writing, the methodology followed in making definitions and bifurcation and the impact of their divergences in theological and fundamental issues, in methods of inference, their divergences occurred due to customs and weighting between the opinions received from the schools’ leaders/imams. I listed the sub-issues in which they differed. Research results: That there is a similarity in several aspects between the two schools, and a divergence which does not reach the level of disparity and complete separation. Transoxiana school is a natural extension of the Iraqi one. The disparity of purposes between the two schools contributed to increasing the clarification of the school and understanding the issues from important aspects and angles so that it was not possible to identify them through the works of only one school. The divergence between the two schools is not a disparity of opinions, it is a natural divergence which forms the aspect of the practical development and maturity that must be available in any knowledge.