Osmanlı Coğrafyacılarının Kaleminden Şehrin Dili

Abstract

Şehrin tarihi, kültürü, sosyal yapısı, nüfusu ve mimarisi için başvurulacak kaynaklar arasında coğrafi eserlerin önemli bir yeri vardır. Birçok coğrafi eserin muhtevasında şehirler hep özel bir öneme sahip olup, daha geniş bölümlerde ele alınmışlardır. Bir coğrafi eserde genel coğrafi terimlere, yeryüzündeki denizlere, dağlara, nehirlere, toplumlara ve şehirlere dair bilgilere rastlanılır. Dini ve mitolojik kaynakların yanısıra, araştırma, gözlem ve seyahatler sonucu erişilen bu bilgiler, yüzyıllar içerisinde gelişerek şehrin tarihsel süreci için bir hazine değerini kazanır. Şehirler için bu denli önemli coğrafi eserler arasında Osmanlı coğrafyacılarının kaleme aldıkları eserler de nitelik ve nicelik açısından büyük öneme haizdir. Hem geçmiş bilgiyi derleyen hem kendi dönemindeki gözlemlerini paylaşan hem de kitabi kaynaklardan elde ettiği malumatı bir araya getiren Osmanlı coğrafyacıları için de şehirler coğrafi eserin en önemli muhtevasını oluşturur. Osmanlı coğrafyacılarının eserlerinde şehir isimlerinden şehirlerin tarihsel süreçteki değişim ve gelişimine, şehrin coğrafi konumundan kültürüne, şehirde yaşayan ilim ehlinden şehrin mimari yapısına geniş bir perspektifte bilgiler verilmektedirler. Coğrafyacılar şehirlere dair bu unsurları, belde-i müsevvere, belde-i tayyibe, belde-i meşhûre, medîne-i kebîre, belde-i kadîme, medîne-i hasene, medîne-i muhdese gibi öz kavramlarla ifade etmektedirler. Bu çalışma kapsamında 17. yüzyıla kadar kaleme alınmış Osmanlı coğrafya eserlerinden Evliyâ Çelebi’nin Seyahatnâme’si, Âşık Mehmed’in Menâzirü’l-avâlim’i, Kâtib Çelebi’nin Cihannümâ’sı, Mustafa b. Ali’nin Tuhfetü’z-zamân’ı ve Sipâhîzâde Mehmed’in Evzahu’l-mesâlik’inde yer alan şehirlerin (belde/medine) hangi kavram ve sıfatlarlarla tanımlandığı, bu kavramların niçin seçildiği örnekler ve karşılaştırmalarla ele alınarak coğrafyacı gözüyle şehrin dilinin kelimelere yansıması kavramları oluşturan arka plan ile birlikte ortaya konulacaktır. Böylece Osmanlı medeniyetindeki şehir, coğrafyacıların özgün ifadeleri ile anlaşılmış olacaktır.

Geographical works have an important place among the resources to be used for a city’s history, culture, social structure, population, and architecture. In the content of many geographical artifacts, cities are always of unique importance and are dealt within larger sections. In a geographical work, general geographical terms, such as information about the seas, mountains, rivers, societies, and cities, are encountered. This information, which has been accessed as a result of research, observations, and travels as well as religious and mythological sources, has been developed over the centuries and has become of unparalleled value in the historical process of a city. Among the important geographical works for cities, the works written by Ottoman geographers are also of great importance in terms of quality and quantity. Cities constitute the most important content of geographical work for Ottoman geographers, who compiled historical knowledge, shared their observations in their own period, and brought together the information obtained from book sources. In the works of Ottoman geographers, information is given in a broad perspective, from the city names to the change and development of cities in the historical process, the geographical location of the city, the culture of the city, and the architectural structure of the city. Geographers expressed these elements of cities with specific concepts such as belde-i müsevvere, belde-i tayyibe, belde-i meşhure, medîne-i kebîre, belde-i kadîme, medîne-i hasene, and medîne-i muhdese. Within the scope of this study, we will try to understand how the cities in Seyahatnâme by Evliya Çelebi, Menâzirü’l-avâlim by Âşık Mehmed, Cihannümâ by Kâtib Çelebi, Tuhfetü’z-zamân by Mustafa b. Ali, and Evzahu’l-mesâlik by Sipâhîzâde Mehmed were described, analyzing the concepts and adjectives used. We will also examine why these concepts and adjectives were chosen, using examples and comparisons. We will reveal the reflection of the language to the words together with the background that creates the concepts. Thus, we will try to understand the city though the unique expressions of these geographers.