Fakihler için Hesap Yöntemleri: Ebu’l Âla El-Bihiştî’nin Er-Risâle Fî’l-Hisâb Ve'l-Cebr Ve'l-Mukâbele Adlı Eserinin Tenkitli Metin ve Çözümlemesi

Abstract

Bu çalışmanın konusu Risâle fi’l-Hisâb ve’l-Cebr ve’l-Mukâbele adlı matematik eserinin, müellif nüshasına en yakın halini elde ederek Arapça imla kurallarıyla ifade etmek ve eseri Türkçeye çevirip üzerinde matematiksel bir değerlendirme yapmaktır. Hicri 8. yüzyılda (Miladi 14. yüzyıl) yaşamış Ebu'l-Alâ Bihiştî el-İsferâyinî'ye ait olan risale, çeşitli kütüphanelerde birçok nüshası olmasına rağmen bugüne dek literatüre kazandırılmamıştır. “Mâ lâ budde lil-fakîh min al-hisâb” adıyla da bilinen eser, iki makaleden oluşan bir hesâb kitabıdır. Eserin, fakihler için yazılmış bir hesap kitabı olması matematik kültürü açısından dikkat çekici bir özelliktir. Müellifin, cebir kitaplarının içeriğinde karşılaşılan kök alma, yüksek dereceden denklemler, altı denklem formundan mukterenât kısmı ve geometrik çözümlemeler gibi unsurlara söz konusu eser çerçevesinde değinmediği belirlenmiştir. Buradan hareketle eserin, fakihlerin karşılaştıkları cebir problemlerini basit bir şekilde çözmelerini sağlayan bir rehber kitap olarak, alandaki temel bir ihtiyacı karşılamaya yönelik tasarlandığı sonucuna varılmıştır. Bu yazım tarzının İslam matematik bilimleri tarihinde başlı başına bir alt tür olarak sınıflandırılabileceği düşünülmektedir.

The subject of this study is to obtain the closest version of the mathematical work named al-Risālah fī al-Hisāb wa-al-Jabr wa-al-Muqābalah to the version written by the author along with expressing it with today's Arabic orthography rules, and to translate the text into Turkish by making a mathematical evaluation about its content. This book, which belongs to Abū al-‘Alā’ Muḥammad al-Bihishtī al- Isfarā’aynī, who lived in the 8th century Hijri (14th century AD), is about calculation (hesâb) consisting of two articles and has not yet been brought to the literature, although there are copies of it in various libraries. It is also known as “Mā lā budda lil-faqīh min al-ḥisāb”. The fact that the work was a calculation (hesab) book written for the Islamic jurists is crucial in terms of mathematics culture. In the work, it has been seen that the author did not include the mathematical elements such as square rooting, higher degree equations, mixed equations (the mukterenat) part of the six equation forms, and geometric solutions that are generally encountered in the content of algebra books. From this point of view, it was concluded that the work was designed as a guide book that enables jurists to solve the algebra problems simply they encounter, with an aim to meet a basic need in the field. This writing manner can be thought as a revealing of a new and independent genre in the history of Islamic mathematical sciences.