İslam Öncesi ve Sonrası ile Ayasofya Camii Geometrik Desenlerinin Mukayeseli Analizi

Abstract

Bu çalışmada Ayasofya Camii’nde yer alan geometrik desenlerin pergel-cetvel (çizgilik) konstrüksiyonu ile çizimine ve arkalarında yatan geometrik sistemlere odaklanılmıştır. Neredeyse tüm İslam coğrafyasında sayısız örnekle ve özellikle 9. yüzyıldan sonra daha ileri pergel-cetvel konstrüksiyon bilgisi gerektiren tasarımlarla karşımıza çıkan geometrik desenleri İslam Dönemi’nin âdeta bir kimliği hâline getiren özellikler vardır. Bilim ve sanatın kesişim kümesinde olan geometrik desenler, genellikle yapısındaki geometri göz ardı edilerek sadece tespitler üzerinden bilimsel çalışmalara yansımaktadır. Pergel-cetvel konstrüksiyonu ile bir desenin inşası kaynağını Öklid (MÖ 3. yüzyıl) geometrisinden almaktadır. Bu çalışmada, geleneğe ait olan bu inşa metodu kullanılarak Ayasofya Camii’nde yer alan desenlerin analizleri yapılmış ve İslam Öncesi Dönem uygulamaları ile sonrasında ortaya konulan desenler mukayese edilmiştir. Ayasofya özelinde yapılan bu mukayese ile birlikte genel bir İslam öncesi ve sonrası sürecine dair değerlendirmede bulunulmuştur. Desenlerin analizinde ilk kez bu makale ile literatüre kazandırılan “nizamî” kelimesine açıklık getirilerek doğru bir konstrüksiyon için önemine değinilmiştir. Bunların neticesinde genel olarak geometrik desenleri tanımlarken kullanılan başlıklarda “İslam” kelimesinin yer almasının sebepleri masaya yatırılmıştır. İlave olarak cami minberinde yer alan desenlerin yapısı üzerinden Ayasofya Camii minberinin tarihlendirilmesine dair bir öneride bulunulmuştur. Bu çalışma ile birlikte sanat tarihi bağlamında ele alınan geometrik desenlerin analiz boyutu ile bilim tarihi, hatta kültür tarihi yazımı için de bir vesika değeri taşıyıp taşımadığı sorgulanmıştır.