کتاب «مجاز القرآن» لأبي عبيدة معمر بن المثنى البصري (١١٠-٢٠٩هـ) أول كتاب في غريب القرآن الكريم ومعانيه

Abstract

هو أول كتاب صُنِّف في غريب القرآن الكريم، أكَّد صاحبه أن القرآن عربي، أنزِل على لسان العرب وما اعتادت عليه في ألفاظها وأساليبها ومعانيها، وبناه على أن لفظ مجاز القرآن يعني الطرق التي يسلكها القرآن الكريم في تعبيراته على طريقة العرب، أي ما يَجُوز في اللغة ويَسُوغ؛ لأنه مشتق من الجواز، ولا شك في أن هذا أعم من المعنى الذي حدَّده علماء البلاغة لكلمة المجاز فيما بعد. وكذلك هو أول دراسة قرآنية وصلت إلينا في هذا الميدان اللغوي، كما كان مرجعًا لكثيرٍ من الدراسات اللغوية والأدبية التي تلته؛ لأن صاحبه علَم مرموق من أع لم اللغة والأدب في ا القرنين الثاني والثالث الهجريَّين، وله مؤلفات قيّمة كثيرة قاربت المائتين، وهو أول من صنَّف في غريب الحديث. واتبع أبو عبيدة في كتابه خطَّة واحدة، لم يحدْ عنها بعامَّة، وتتمثّل بشرح الآية القرآنية بآية قرآنية أخرى، أو بحديث نبوي شريف، أو ببيتٍ أو أكثر من الشعر العربي، أو بجملة نثرية أو أكثر. واعتمد على الشواهد القرآنية والشعرية أكثر من غيرهما. وتتجلّى أهمّيته في أن كثيرين من العلماء قد أفادوا منه، مثل الإمام البخاري في صحيحه، وابن حجر العسقلاني وابن قتيبة والطبري وكثيرون غيرهم.

Mecâzü’l-Kur’ân, garîb’ül-Kur’ân alanında yazılan ilk eserdir. Eserin yazarı, Kur’ân’ın Arapça olduğunu vurgularken onun, Arapların alışık oldukları anlam, üslup ve lafızlarla indirildiğine dikkat çekmektedir. Bu yönüyle Kur’an’daki ifâde biçimlerinin, Arapların kullandığı ifâde biçimlerinin dışında kalmadığını dile getiren Yazar, mecâzü’l-Kur’ân terkibini, Kur’ân-ı Kerim’in, ifâdelerinde takip ettiği yollar anlamında kullanmıştır. Bu tâbirin, Belagat âlimlerinin daha sonraları mecâz lafzı için yaptıkları tanımdan daha genel olduğu hususunda şüphe yoktur. Eser, kendisinden sonra edebî ve lügavî birçok çalışmaya kaynak olduğu gibi lügavî sahada bize ulaşan Kur’an çalışmalarının ilki olma özelliğini taşımaktadır. Çünkü yazar, hicrî iki ve üçüncü yüzyıllarda dil ve edebiyat alanında ileri gelen âlimlerdendir. Yazarın iki yüze yaklaşan birçok değerli eseri bulunmaktadır. O, garîbü’l-hadîs’e dâir ilk eseri de kaleme almıştır. Ebû Ubeyde’nin, eserinde bir yöntemi takip ettiği ve genelde buna riâyet ettiği görülmektedir. Buna göre âyetleri, başka bir âyetle, hadisle, bir veya daha fazla beyitle, yahut bir veya birden fazla nesir cümlesiyle açıklamıştır. Bu anlamda Kur’ân ve şiirlerden oluşan delilleri başkalarından daha çok kullanmıştır. Sahih’inde Buhârî’nin yanında İbn Hacer el-‘Askalânî, İbn Kuteybe, Taberî gibi birçok âlimin eserden yararlanması onun önemini ortaya çıkarmaktadır.

It is the first book classified in the strangeness of Quran, the author confirmed that Quran is Arabic, and was created to suit Arabs’ tongue , and what is used to its words and methods and meanings. He built the book relied on that the word “Majaz Al Quran” means the methods, that are used by the Quran in its expressions in the Arabs’ way in express things, It is what appropriate and possible to say in the language, because it is derived from the admissibility or possibility, and there is no doubt that this is more general than the meaning that the scholars of rhetoric have set for the word “metaphor”. As well as the first Quranic study reached us in this field of language, as it was a reference to many of the linguistic and literary studies that followed, because the author is a distinguished science of the language and literature in the second century AH, and has many books of nearly two hundred, Abu Ubaydah followed in his book one plan, which is: The Qur’anic verse is explained by another Quranic verse, by a noble Hadith, by one or more Arabic poetry. And relied on the Koranic and poetic evidence more than others. His importance is reflected in the fact that many scholars have benefited from him, such as Imam Al-Bukhari in Al-Sahih, Ibn Hajar Al-Askalani, Ibn Qutaiba, Al-Tabari and many others.