Matematiği Nazımla Yazmak: Kitâb-ı Verdiyye ve Matematiksel Değerlendirmesi

Abstract

İslam bilim tarihinde matematik ilimlerin öğretiminde nazım, yani ölçülü ve kafiyeli şiirsel anlatım, didaktik amacıyla sıkça kullanılmıştır. İlk bakışta edebiyata ait gibi görünse de nazım, ezberlemeyi kolaylaştırması nedeniyle aritmetik, geometri ve astronomi gibi alanlarda öğretim aracı olarak tercih edilmiştir. Özellikle «urcûze» türündeki didaktik şiirler, klasik dönemden itibaren geniş bir coğrafyada rağbet görmüştür. Bu eserlerin ezber amacıyla çoğaltıldığı, hatta anlaşılması güç olanların şerhlerle açıklandığı görülmektedir. Bu bağlamda, matematik eğitiminin iki aşamalı yapısı -ezber ve şerh- manzum eserlerin öğretimdeki önemini açıkça ortaya koyar. Bahâuddîn el-‘Âmilî’nin Hulâsat el-Hisâb adlı eserindeki cebir bölümünü manzum olarak Osmanlı Türkçesine tercüme eden Sâlih b. Mehmed’in çalışması Kitâb-ı Verdiyye Tercüme-i Cebr ve Mukābele-i Bahâiyye başlığını taşır. Bu eserin bilinen iki nüshası mevcuttur: Biri Milli Kütüphane’de (A 2295/1), diğeri İstanbul Üniversitesi’nde (TY 6845) kayıtlıdır. Eserin bölümleri arasında hamdele, sebeb-i telif, ıstılahlar, altı cebir meselesi, hâtime ve tarih düşürme yer alır. Verdiyye’ye dönemin üç önemli âlimi Mustafa Sıdkı, Feyzullah Sermed ve Mustafa Harsovî takriz yazmıştır. Özellikle Feyzullah Sermed’in övgü dolu manzumesi, eserin XVIII. yüzyıl sonlarında Osmanlı matematik geleneğindeki değerini göstermektedir. Bu çalışmanın amacı, Kitâb-ı Verdiyye’nin nüshalarını tanıtmak, eserin matematiksel içeriğini değerlendirmek ve tanımlar ile cebirsel denklemler bölümlerinin tenkitli neşrini sunmaktır.

In the history of Islamic science, verse—measured and rhymed poetic expression— was frequently used for didactic purposes in the teaching of mathematical sciences. Although it may initially seem to belong to the realm of literature, verse was preferred as a teaching tool in fields such as arithmetic, geometry, and astronomy due to its facilitation of memorization. Especially didactic poems of the “urjūza” type gained popularity across a wide geography starting from the classical period. These works were often reproduced for memorization purposes, and those that were difficult to understand were clarified through commentaries. In this context, the two-stage structure of mathematical education—memorization and commentary—clearly highlights the importance of poetic works in instruction. Sālih b. Mehmed’s work titled Kitāb-ı Verdiyye Tercüme-i Cebr ve Mukābele-i Bahāiyye is a versified Ottoman Turkish translation of the algebra section from Bahā’ al-Dīn al-ʿĀmilī’s Khulāṣat al-Ḥisāb. Two known manuscript copies of this work exist: one is housed in the National Library (A 2295/1), and the other at Istanbul University (TY 6845). The work includes sections praise of God (ḥamdala), purpose of writing (sabab al-ta’līf), terminology, six algebraic problems, a conclusion (khātima), and a poetic dating of completion. Three prominent scholars of the period—Mustafa Sıdkı, Feyzullah Sermed, and Mustafa Harsovī—wrote laudatory prefaces for Verdiyye. Particularly, the poem of praise by Feyzullah Sermed illustrates the work’s significance in the Ottoman mathematical tradition at the end of the 18th century. The aim of this study is to introduce the existing manuscripts of Kitāb-ı Verdiyye, evaluate its mathematical content, and present a critical edition of its sections on definitions and algebraic equations.