Hadis Şerhlerinde Üslûb-ı Hakîme Dair Bazı Tespit ve Tenkitlerin Değerlendirmesi

Abstract

Belâgat, sadece estetik bir anlatım biçimi değil, aynı zamanda dinî metinlerin derinliğini ve maksadını doğru bir şekilde kavrayabilmek için vazgeçilmez bir ilimdir. Hadislerde yer alan söz sanatları, Hz. Peygamber’in irşad üslûbunu ve eğitim yöntemlerini anlamada önemli bir anahtar işlevi görür. Bu sanatlar içerisinde üslûb-ı hakîm, hem sözdeki inceliği hem de muhatabın yönlendirilmesini esas alması bakımından müstesna bir yere sahiptir. Genel olarak, “bir söze veya soruya, muhatabın beklemediği şekilde karşılık vermek ya da soru sorana talep etmediği bir cevap vermek” şeklinde tanımlanan bu sanat, belâgat literatüründe Kur’an âyetleri ve hadisler üzerinden örneklendirilmiştir. Özellikle hicrî 8. yüzyıldan itibaren kaleme alınan hadis şerhlerinde bu konuya dikkat çekilmiş, hadislerdeki üslûb- ı hakîmin mahiyeti ve hikmetleri üzerine çeşitli yorumlar yapılmıştır. Hadis şârihleri kimi zaman yalnızca “burada üslûb-ı hakîm vardır” demekle yetinirken, çoğu kez bu tespitlerini detaylı izahlarla desteklemişlerdir. Ancak, hadislerde üslûb-ı hakîmin varlığına dair yapılan değerlendirmeler, şerhler arasında farklı görüşlerin ortaya çıkmasına neden olmuş ve bazı hadislerin üslûb-ı hakîm sanatını ihtiva edip etmediği konusunda tartışmalar yaşanmıştır. Şârihler arasındaki temel ihtilaf, Hz. Peygamber’in verdiği cevabın sorunun beklenen cevabı olup olmadığı hususunda toplanmaktadır. Bu noktada, bir hadiste Hz. Peygamber’in doğrudan değil, dolaylı bir cevap vermesi, bazı âlimler tarafından üslûb-ı hakîm olarak değerlendirilirken, bazıları tarafından bağlamın farklı yorumlanması gerektiği şeklinde ele alınmıştır. Bu çalışmada öncelikle üslûb-ı hakîmin belâgat ilmindeki yerine bakılmış ve ardından hadislerdeki üslûb-ı hakîm konusu hadis âlimlerinin değerlendirmeleri ışığında ele alınmış, konu etrafında ortaya konan tespitler, açıklamalar ve tenkitler incelenmiştir. Böylece, hadis ilmi çerçevesinde üslûb-ı hakîmin nasıl tespit edildiği ve bu konudaki farklı görüşlerin hangi dayanaklara sahip olduğu ortaya konmaya çalışılmıştır. Hadis şerhlerinde yapılan bu tartışmalar, yalnızca üslûb-ı hakîmin varlığını tespit etme meselesi değil, aynı zamanda Hz. Peygamber’in sözlerinin anlaşılma biçimleri açısından da önemli ipuçları sunmaktadır.

Rhetoric (balaghah) is not merely an aesthetic form of expression; it is also an indispensable science for correctly grasping the depth and intent of religious texts. The rhetorical devices found in hadiths serve as an important key to understanding the Prophet Muhammad’s style of guidance and methods of education. Among these devices, uslūb alhakīm holds a distinguished place, as it emphasizes both the subtlety of speech and the redirection of the audience. Generally defined as “responding to a statement or question in a way that the interlocutor does not anticipate or giving an answer that the questioner did not request,” this rhetorical technique has been exemplified in classical rhetoric literature through Quranic verses and hadiths. From the 8th century Hijri onwards, hadith commentaries have increasingly drawn attention to this concept, with various interpretations offered regarding the nature and wisdom of uslūb al-hakīm in hadiths. Some hadith commentators simply state, “Here, uslūb al-hakīm is present,” while others provide extensive explanations to support their assessments. However, evaluations regarding the presence of uslūb al-hakīm in hadiths have led to differing opinions among commentators, giving rise to debates about whether certain hadiths truly embody this rhetorical technique. The fundamental point of contention among scholars lies in whether the Prophet’s response aligns with the expected answer to a given question. In some cases, the Prophet’s indirect response is interpreted as an instance of uslūb al-hakīm by some scholars, while others argue that the context should be understood differently. This study first examines the role of uslūb al-hakīm in the discipline of rhetoric and then explores its presence in hadiths based on the evaluations of hadith scholars. It analyzes the findings, explanations, and critiques presented on the subject. In doing so, the study aims to uncover how uslūb al-hakīm is identified within the science of hadith and the foundations upon which differing scholarly opinions are based. The discussions found in hadith commentaries regarding this rhetorical technique not only concern the identification of uslūb al-hakīm but also offer significant insights into the interpretation of the Prophet’s words.