Çağdaş bilim tarihi yazımında okült bilimlerin yeri: Taşköprülüzâde örneği üzerinden tenkit ve teklif

Abstract

Batı bilim tarihi literatüründe "proto-bilim" veya "sahte bilim" olarak da tanımlanabilen okült bilimler, İslam bilim tarihi anlatılarında önemli ölçüde ihmal edilmiştir. David Pingree, E. S. Kennedy, A. I. Sabra, George Saliba ve Jamil Ragep gibi önde gelen isimlerin okült bilimlere yönelik ilgisizliği, tarihsel bağlamdan uzak ve sansürlü bir İslam bilim tarihi yazımı ortaya çıkarmıştır. Yazma eser kütüphanelerinde bulunan, ancak çoğunlukla yanlış kataloglanan okült literatürün, uzman tarihçiler tarafından yeniden incelenmesi gerekliliği açıktır. Wouter Hanegraaff'a göre, okült bilimlere yönelik akademik ilgisizlik, bu alanı ciddi bir tartışmaya değer görmeyen ve onu "reddedilmiş bilgi" olarak dışlayan yaklaşımların sonucudur. Bu tezde okült bilimlerin marjinalleşmesine sebep olan düşünsel yargılar sorgulanmaktadır: Bu bilimlerin sahte din veya bilim öncesi faaliyetler olarak algılanması, Batı akademisinde hâkim olan anti-düalist paradigmaya dayanmaktadır. Matthew Melvin-Koushki'nin işaret ettiği üzere, bu paradigmanın etkisi, İslam bilim tarihi çalışmalarında hâlen sürmektedir. Bu bağlamda, tezde üç temel soru ele alınmaktadır: Okült bilimlerin tanımı nedir? Okült bilimlerin din ve modern bilim karşısındaki konumu nedir? Bilim tarihi disiplininde okült bilimlerin yeri nasıl meşrulaştırılabilir? Tezin ilk bölümü bu soruları Wouter Hanegraaff'ın kavramsal çerçevesi ve Caner Dagli'nin anti-düalizm kavramı ışığında tartışmaktadır. İkinci bölümde ise Melvin-Koushki'nin tanımı üzerinden okült bilimler, felsefi ve tarihî bağlamlarda yeniden konumlandırılmaktadır. Son bölümde, Taşköprülüzâde Ahmed'in kapsamlı bilimler tasnifi eseri esas alınarak İslam bilim tarihinde okült bilimlerin nasıl yer aldığı gösterilmektedir.

Occult sciences, described as "proto-science" or "pseudoscience" within Western historiography, have been significantly overlooked in Islamic historiography of science. Prominent scholars like David Pingree, E. S. Kennedy, A. I. Sabra, George Saliba, and Jamil Ragep have largely ignored occult sciences, resulting in historically decontextualized and censored narratives of Islamic scientific history. Given the substantial yet often miscataloged occult literature in manuscript libraries, there is a clear need for scholarly reassessment. According to Wouter Hanegraaff, the marginalization of occult sciences results from a dismissive academic stance, treating these studies as undeserving of serious attention and categorizing them as "rejected knowledge." This thesis critically examines the intellectual judgments behind this marginalization: viewing occult sciences merely as false religion or pre-scientific practices rooted in the dominant anti-dualist paradigm prevalent in Western academia. Matthew Melvin-Koushki notes that this paradigm's influence persists strongly within Islamic historiographical studies. In this context, the thesis addresses three critical questions: How should occult sciences be defined? What is their position in relation to religion and modern science? How can occult sciences be legitimized within the discipline of the history of science? The first chapter engages with these questions using Hanegraaff's conceptual framework and Caner Dagli's concept of anti-dualism. The second chapter redefines occult sciences philosophically and historically based on Melvin-Koushki's framework. Finally, the third chapter explores the extensive classification of sciences by Taşköprülüzâde Ahmed, highlighting the integral place of occult sciences within Islamic scientific tradition.