الحروف الزائدة في القرآن الكريم وتأثيرها في تأدية المعاني

Abstract

Bu çalışma, Arap dilinde i'rab açısından zorunluluk ifade etmeyen ancak anlam, vurgu, ahenk, tekid ve belagat bakımından önemli işlevler üstlenen "مِنْ، البَاء، لَا، مَا، إِنْ، أَنْ، الفَاء، الوَاو، اَل التعريف، الكَاف، رُبَّ، إِذْ، هَاءُ السكت" gibi zâid harfleri, özellikle Kur'ân-ı Kerîm'de nahiv (sentaks) ve belagat (retorik) yönleriyle incelemeyip manayı ifade etmedeki etkilerini hedeflemektedir. Tezin birinci bölümünde zâid kavramı tanımlanmış; zâid, aslî ve şibh-i zâid harfler arasındaki farklar açıklanmış; zâidliğin tespitine ilişkin ölçütler temelinde ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Çalışmada, zâid harflerin bulunduğu ve bulunmadığı yerleri ortaya koymak amacıyla, bağlam açısından benzer âyetler arasında karşılaştırmalar yapılmış; farklı kıraatlerin bu harflerin varlığı veya yokluğu üzerindeki etkisi incelenmiş ve konuyla ilgili eski dil âlimlerinin görüşleri karşılaştırmalı bir yöntemle analiz edilerek, meselenin nahiv ve belâgat boyutları ortaya konmuştur. Bu çalışmanın özgün katkılarından biri, Kur'ân-ı Kerîm'de yer alan zâid harfleri içeren ayetleri sistematik bir biçimde listeleyen istatistiksel bir tablo sunmasıdır. Söz konusu tabloda, her bir harfin geçtiği ayet; sûre ismi, sûre numarası, ayet numarası ve harfin yer aldığı kelimeyle birlikte ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Bu çalışmada ele alınan konunun kapsamı; "ziyâde" kavramının tanımlanması, ziyâde olarak kullanılan lafızların belirlenmesi ve bu lafızların zâid kabul edilip edilmemesi hususunda müfessirler ile nahiv ve belagat âlimleri arasındaki görüş ayrılıklarının ortaya konulmasıyla başlamaktadır. Zâid unsurların kullanım şartları, kullanılma gerekçeleri ve bunların sıla, lağv, ilhak ve ıvaz gibi benzer anlam taşıyan terimlerle ilişkileri açıklığa kavuşturulmuştur. Sarf ilmi kapsamının dışında kalan zâid harf ve edatlar, nahiv ve belagat ilimleri açısından değerlendirilerek, bu harflerin cümle içerisindeki fâil, mübteda, mef'ûl ve diğer konumlarda hangi anlamları kazandırdığı ayrıntılı biçimde incelenmiştir. Ayrıca, zâid harflerin kıyâsî (kurallı) ve semâî (kuralsız) oluşları ile Kur'ân-ı Kerîm'de zâidlik olgusu üzerine yapılan tartışmalar ele alınmış; örneklerle birlikte Kur'ân'da zâid olarak yer alan harf ve edatlar sistematik şekilde açıklanmıştır. Ziyâde lafzın cümle içerisindeki varlığı ile yokluğu arasında meydana gelen anlam farklılıkları ortaya konularak, konuya ilişkin temel kavram tanımları yapılmıştır.This study examines z?'id (extra) particles in the Arabic language from both syntactic and rhetorical perspectives, with particular emphasis on their use in the Qur'?n. These particles—such as min, al-b??, l?, m?, in, an, al-f??, al-w?w, al-ta?r?f (the definite article), al-k?f, rubba, idh, and h?? al-sakt—do not affect grammatical case (i?r?b), yet they play a critical role in conveying meaning, emphasis, rhythm, and eloquence. The first chapter defines the concept of z?'id, distinguishes it from original and quasi-extra particles, and elaborates on the criteria used to identify such particles, particularly emphasizing the importance of contextual analysis. Through comparative analyses of Qur'?nic verses with similar contexts, the study identifies where these particles appear or are absent and investigates the influence of variant readings (qir???t) on their usage. It also presents and contrasts the views of classical Arabic linguists, adopting a comparative approach to highlight the syntactic and rhetorical implications of these particles. A distinctive contribution of this research is its inclusion of a comprehensive statistical table that systematically lists all Qur'?nic verses containing extra particles. For each instance, the table provides the name and number of the s?rah, the verse number, and the specific word in which the particle appears, offering detailed and precise documentation. The scope of the study encompasses the definition of ziy?dah (addition), the identification of expressions used as additions, and the scholarly disagreements among exegetes, grammarians, and rhetoricians regarding whether such expressions should be considered extra. It clarifies the conditions and motivations for using these particles and explains their connections to semantically related concepts such as ?ilah (connection), laghw (redundancy), ilh?q (affixation), and ?iwa? (compensation). The research examines extra elements excluded from morphological study (?arf), focusing instead on their syntactic functions and rhetorical effects within sentences—particularly in positions such as subject, predicate, and object. Furthermore, the study differentiates between regular (qiy?s?) and irregular (sam???) usages of these particles and addresses ongoing scholarly debates regarding the phenomenon of addition in the Qur'?n. It concludes by highlighting the semantic differences that arise from the presence or absence of these particles in a sentence, thereby offering a clearer understanding of their functional and rhetorical value.