Muhatabı tefekküre sevk eden bir hitap türü olarak Kur'ân-ı Kerim'de tecâhül-i ârif sanatı

Abstract

Kur'ân-ı Kerîm'de bazı âyet-i kerîmeler bazen istifham (soru) üslubuyla, bazen de istifhamsız bir tarzda belirli amaçlara binâen nazil olmuştur. Bu sorulardan bazıları hakiki bir soru mahiyetinde olmayıp çoğunlukla muhatap üzerinde belirli bir etki bırakmak için kullanılan ve bir nükteye has olarak gelen tecâhül-i ârif sanatına mülhak edilebilecek örneklerdendir. Kur'ân-ı Kerîm'de yer alan belâgat sanatları arasında muhatabı tefekküre sevk edici yönüyle öne çıkan tecâhül-i ârif sanatı, hitap ve muhatap bağlamında tefekkürî ve tefsirî bir perspektifle ele alınmaktadır. Bu çalışmada, söz konusu sanatın Kur'ân-ı Kerîm'de çoğunlukla istifham üslubu ve hitap biçimi olarak ortaya çıkması, özellikle hitabî niteliği ve müfessirlerin bakış açıları doğrultusunda kazandığı anlam derinliğiyle birlikte incelenecektir. Araştırma, Kur'ân-ı Kerîm'de tecâhül-i ârif sanatını içeren âyetlerin, taşıdıkları nükteler (amaçları) ile tefsîrî boyutlarıyla analiz edilmesine yöneliktir. Klâsik ve modern belâgat ve tefsir kaynakları ışığında yapılan konulan bu çalışmamız üç bölümden oluşmaktadır: Birinci bölümde Kur'ân'ın hitâbı, Kur'ân ile muhatapları arasındaki ilişki ve tecâhül-i ârif sanatının Kur'ân-ı Kerîm'deki hitap boyutu ele alınmıştır. Tecâhül-i ârif sanatının örnekleri incelendiğinde, bu hitabın muhatap üzerindeki tefekküre ve tedebbüre sevk edici etkisinin çoğu zaman bir eğitim üslubu niteliği taşıdığı ve muhatabın akıl ve zihin dünyasını terbiye etmeyi amaçladığı görülmektedir. Bu nedenle birinci bölüm bu konuya tahsis edilmiştir. İkinci bölümde tecâhül-i ârif sanatının hem klasik dönemde hem de modern dönemde neşredilmiş belagat kitaplarında yer verilen tanımları ve Arap şiirlerinden bolca verilen örnekleriyle kavramsal çerçevesi oluşturulmuştur. Ardından sanatın isimlendirilmesine dair müellifler arasındaki görüş ayrılıklarına yer verilmiş ve bu farklılıkların gerekçeleri üzerinde durulmuştur. Söz konusu örnekler, mûceb ve menfî olmak üzere iki kısımda incelenmiştir. Daha sonra, tecâhül-i ârif sanatının nüktelerine değinilerek bu sanatın sınırları belirlenmiştir. Son olarak, bu sanatın yakın ve benzer sanatlarla olan ilişkisi açıklanmış, ortak yönleri tahlil edilmiştir. Bu bağlamda, v ulaşılabilen Arapça ve Türkçe belâgat kitaplarının büyük bir kısmından istifade edilmiştir. Çalışmanın üçüncü bölümü ise Kur'ân-ı Kerîm'de tecâhül-i ârif sanatını içeren âyetlere ayrılmıştır. Bu âyetler, istifhâm üslubu içerenler ve istifhamsız olanlar şeklinde iki başlık altında tasnif edilmiştir. Belirlenen âyet-i kerîmeler, Arapça metinleri ve Türkçe mealleri ile mushaf sırasına göre numaralandırılarak sunulmuştur. Ardından, ilgili âyetlerde tecâhül-i ârif sanatının hangi nükteye binâen kullanıldığı, seçilen tefsir kaynakları doğrultusunda ve müelliflerin görüşleriyle sınırlı kalınarak tespit edilmiştir. Nüktelerin yorumlanmasında müfessirler arasında ortaya çıkan görüş farklılıkları da çalışmanın ilgili kısımlarında ele alınmıştır. Anahtar kelimeler: Tefsir, Belâgat, Bedî' İlmi, Tecâhül-i Ârif Sanatı, Hitap, Tefekkür.. In the Qur'?n, certain verses have been revealed either in the form of interrogative expressions or in a non-interrogative manner, depending on the intended rhetorical purpose. Some of these questions are not genuine inquiries but rather serve specific rhetorical functions aimed at leaving a particular impression on the audience. These examples can often be associated with the rhetorical device known as taj?hulu- ??rif—the figure of feigned ignorance—employed to convey subtle meanings and nuances. Among the various rhetorical arts found in the Qur'?n, taj?hulu-??rif stands out for its capacity to stimulate contemplation in the addressee. This device is examined here within the framework of address and audience, from both a reflective and exegetical perspective. In this study, the frequent appearance of taj?hulu-??rif in the Qur'?n in the form of rhetorical questions and direct address will be analyzed in light of its oratorical quality and the interpretative depth it gains through the perspectives of classical and modern exegetes. The research focuses on analyzing the Qur'?nic verses that include this rhetorical art, both in terms of the subtleties they convey and their exegetical dimensions. The study is structured in three main chapters, drawing upon classical and modern sources in Arabic and Turkish rhetoric and Qur'?nic exegesis: The first chapter discusses the nature of Qur'?nic address, the relationship between the Qur'?n and its audience, and the rhetorical aspect of taj?hulu-??rif within this discourse. Upon examining examples of this rhetorical device, it becomes evident that such address often functions as a didactic method designed to provoke thought and reflection in the audience, aiming to refine their intellectual and spiritual faculties. For this reason, the first chapter is devoted to this theme. The second chapter outlines the conceptual framework of taj?hulu-??rif based on its definitions in both classical and modern works of rhetoric, accompanied by numerous examples from Arabic poetry. It then explores the differing terminologies and naming conventions used by scholars for this device, addressing the reasons behind these divergences. The examples are categorized into affirmative and negative vii forms. The chapter further elaborates on the rhetorical subtleties (nukat) of the device, establishing its boundaries and clarifying its distinctions and overlaps with similar rhetorical figures. In this context, a wide range of accessible Arabic and Turkish rhetorical sources have been utilized. The third chapter is dedicated to verses of the Qur'?n that contain the rhetorical device of taj?hulu-??rif. These verses are classified under two main categories: those that employ an interrogative style and those that do not. Each selected verse is presented in its original Arabic form along with a Turkish translation, numbered in the order they appear in the mu??af. Following this, the rhetorical purpose behind the use of taj?hulu-??rif in each verse is identified, based on selected exegetical works and limited to the interpretations of their respective authors. Divergences in interpretation among the commentators regarding the subtleties of these verses are also addressed in the relevant sections of the study. Keywords: Tafsir, Rhetoric, ?Ilm al-Bad??, Taj?hul al-??rif, Address, Reflection.