Yazınsal Çeviride Etik İkilemler: Türkçede Bab-ı Ali’nin Baş Tercümanlarından Andrew Ryan’ın Hatıraları

Abstract

Yazın çevirmeni çeviri sürecine dahil olan diğer eyleyenlerle birlikte, eserin erek okura nasıl sunulacağına, karşılaştığı çeviri problemlerini nasıl çözeceğine karar verirken etik ikilemlerle karşılaşır. Çeviri eyleminin doğrusal düzlemde gerçekleşmediği durumlar, karşılaşılan ikilemleri artırmaktadır. Cecilia Alvstad (2020, s. 181) yeniden yazılan kaynak metinler, yeniden çeviriler ve ara dilden çevirileri yazınsal çeviri etiğine yeni boyutlar kazandıran üç karmaşık çeviri durumu olarak nitelendirmektedir. Bu çalışmada, “aslına çeviri”ler (Öztürk Kasar, 2012) Alvstad’ın çeviri durumlarına ek olarak, çeviri etiği açısından farklı boyutları olan dördüncü özel çeviri durumu olarak önerilmektedir. Özgün eser olarak üretilmesine rağmen özünde zihinsel çeviri işlemi barındıran “özde çeviri”lerin (Öztürk Kasar, 2012) çıkış diline çevrilmesiyle “aslına çeviri”ler ortaya çıkmaktadır. Hipotez, Bab-ı Ali’nin son tercümanı Andrew Ryan’ın eseri, The Last of the Dragomans (1951) ve eserin Türk yazın dizgesindeki aslına çevirileri üzerinden sorgulanmaktadır. Gerçekleştirilen inceleme, eserin aslına çevirileri arasında “gizli çeviri” (Toury, 1995) olduğunu ortaya koymuştur. 1957’den 2015’e dek iki farklı eserde kullanılan gizli çeviride, Türk tarihini ve kültürünü yabancının gözünden yabancılara aktaran eser Türkçeye dönerken çeviri sürecine dahil olan Türk eyleyicilerin kendi kültürlerine yönelik olumsuz iddiaları değiştirdikleri gözlemlenmiştir. Bulgular, Türk yazın dizgesindeki aslına çeviriler arasında başka gizli çeviriler var mıdır sorusunu akla getirmekte, aslına çeviri olgusu üzerinden çeviri etiğinin farklı boyutlarına dikkat çekmektedir.

Literary translators face ethical dilemmas on how to present a text and solve the translation problems alongside the other agents involved in the translation process. Situations involving complex translations increase the encountered dilemmas even more. Cecilia Alvstad (2020, p. 181) stated that rewritten source texts, retranslations, and indirect translations raise new issues regarding the ethics of literary translations. This study proposes the phenomenon of retro-translation [Fr. rétro-traduction]1 (Öztürk Kasar, 2012, 2020), namely the back translation of a watermark translation [Fr. traduction en filigrane] (Öztürk Kasar, 2012, 2020), as the fourth complex translation situation with different dimensions in terms of translation ethics. The hypothesis is questioned through Andrew Ryan’s (1951) The Last of the Dragomans (1951) and its Turkish retro-translations. The analysis has revealed that one of the analyzed translations is a concealed translation (Toury, 1995), and this translation had been in use between 1957-2015 with the omissions that had taken place. The findings show that the Turkish agents involved in the translation process had changed the negative claims against their culture in the concealed translation. These findings raise the question of whether other concealed translations exist among the retrotranslations in the Turkish literary system and show that different dimensions regarding translation ethics occur in terms of the phenomenon of retro-translation.