İstanbul Müze ve Kütüphanelerinde Bulunan 16. yy. Şiraz Üslubuna Ait Tezhipli Elyazması Eserlerin İncelenmesi

Abstract

"Ġstanbul müze ve kütüphanelerinde bulunan on altıncı yüzyıl ġiraz üslubuna ait tezhipli elyazması eserlerin incelenmesi" konulu tez çalıĢması üç ana bölümden oluĢmaktadır. GiriĢ bölümünde konunun önemi, niteliği, araĢtırma yöntemleri ve kullanılan görsel malzeme hakkında bilgi verilmiĢtir. Tezin birinci bölümünde on altıncı yüzyıl Safevî Devleti üç alt baĢlık halinde sunulmuĢtur. Ġlk olarak dönemin siyasi ve dini hayatı Safevî Devleti'nin doğuĢu, ġah Ġsmâil dönemi, I. Tahmasb, II. Ġsmâil ve Muhammed Hüdabende dönemi, I. Abbas dönemi olmak üzere açıklanmıĢtır. Bir sonraki alt baĢlıkta on altıncı yüzyıl Safevî döneminin kültür, ilim ve sanat hayatı hakkında bilgi verilmiĢtir. Sanat hayatı anlatılırken dönemin sanat merkezleri Tebriz, Kazvin ve Ġsfahan ekolleri; hat, tezhip, minyatür ve katı‟ sanatlarının ayırt edici özellikleri ve dönemin müzehhip, musavvir, hattatları ile birlikte açıklanmıĢtır. Üçüncü alt baĢlıkta ise Safevî - Osmanlı etkileĢimi neden-sonuç iliĢkisi içerisinde anlatılarak, dönemin elyazma eserlerinin hangi yollarla ve sebeplerle Osmanlı topraklarına, dolayısıyla Ġstanbul müze ve kütüphanelerine geldiği anlatılmıĢtır. Tezin ikinci bölümünde ġiraz ve ġiraz üslubu alt baĢlıklar halinde sunulmuĢtur. Ġlk alt baĢlıkta ġiraz'ın tarihçesine yer verilmiĢtir. Daha sonra ġiraz'da Safevîler öncesi ġiraz üslupları Ġncû, Muzafferî, Timurî, Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türkmenleri dönemleri olarak ele alınmıĢtır. Bu dönemlerin birbirlerine ve on altıncı yüzyıl ġiraz üslubuna kitap sanatları bakımından etkileri açıklanmıĢtır. Ġkinci bölümün son alt baĢlığında on altıncı yüzyıl ġiraz üslubu, ġiraz elyazmalarının genel özellikleri ve diğer kitap sanatları bakımından ayırt edici özellikleri de açıklanarak anlatılmıĢtır. Tezhip sanatında on altıncı yüzyıl ġiraz üslubuna gelindiğinde, elyazmaları kullanılan malzeme, tasarım (renk, motif, kompozisyon çeĢitleri) ve sayfa düzeni, olmak üzere zahriye, serlevha, hatime, sûre baĢları, duraklar, mushaf gülleri göz önünde bulundurularak açıklanmıĢtır. Üçüncü bölümde ilk olarak on altıncı yüzyıl ġiraz üslubunun motif, tasarım, sayfa düzeni bakımından tüm özelliklerini taĢıdığı düĢünülen TSMK K.103 no'lu Mushaf'a ait tüm tezhipli sayfaların çizimleri yapılmıĢ ve bu çizimlerin renk, kompozisyon, motif bakımından analizleri yapılmıĢtır. Üçüncü bölümün ikinci alt baĢlığında TSMK, ĠEMK, ĠÜNEK, SYEK'de ġiraz'da üretildiği düĢünülen edebî ve dîni eserler tasnif edilerek zahriye sayfası, serlevha, ünvan sayfası, sûre baĢı tezhipleri, falnâme ve ketebe sayfalarından örnekler verilerek, varak numaralarıyla birlikte görsel malzeme olarak eklenmiĢtir. Üçüncü bölümün son alt baĢlığında ise TSMK K.103 no'lu Mushaf'ta tespit edilen ġiraz üslubuna ait motiflerin çizimleri halkâr, negatif ve klâsik yöntem olmak üzere sınıflandırılarak teze eklenmiĢtir. Değerlendirme ve sonuç, kaynakça, dizin, ayrıca resim, çizim, tablo ve harita gibi görsel malzemelere ait liste ise ekler bölümünde tezin sonunda yer almaktadır. Ayrıca tez çalıĢmasına dahil olan ve ġiraz üslubunun renk, motif, kompozisyon ve üslup açısından uygulaması olan iki tezhip çalıĢması ekler bölümünün sonunda fotoğrafları, çizimleri ve analizleri ile eser raporu baĢlığı altında bulunmaktadır.

This thesis focuses on Shiraz Style illuminated manuscripts of the 16th Century that are retrieved from major Museum and Library Collections (TSMK, IEMK, IUNEK, SYEK) located in Istanbul. The thesis is composed of three parts, first part explains the significance of the time period in art history, research methodology and the selected art works, the second offers a deep gaze into the formal qualities of the style and finally the third part displays characteristic designs and motives extracted from superior examples of the style. The introductory chapter provides detailed background information with historical facts concerning the Safavidtate Era, revealing important insights about the political, religious, cultural and artistic life during the foundational years of Safavid State, Shah Ismail period, through the reigns of I. Tahmasb, II. Ismail, Muhammed Hüdabende and I. Abbas. Second chapter includes comparision and contrast of the style, and form manifest in the art of calliagraphy, illumination, miniature and paper cutting amongst the cultural and artistic capitals of the the Safavid Period: Tebriz, Kazvin and Isfahan. The third chapter deciphers the Ottoman-Safavid cross-overs in art and explains how the manuscripts ended up in Ottoman territories. Second part of the thesis sheds light on the formal aesthetics of Shiraz style, by first focusing on the precursors of the style, prior to the Safavids, Shiraz style had its formative years in the presence of Incu, Muzafferi, Timurlu, Akkoyunlu and Karakoyunlu Turkmens. The stylistic influence of these different tribes to Book Arts is traced to the 16th Century expressions. Part two concludes with description of general characteristics of the Shiraz style manuscripts and the differentiating qualities of the style in this time period. The art of illumination present in the selected manuscripts display unique characteristics with regard to choice of materials, design, composition (color, ordering, format, etc.) that define the Shiraz style. The varying use of composition, motives such as ceasures roses (duraklar, guller), negative spaces (cift tahrir), gilded decorations between the words and lines (beyn-essutur), and the technique of painting colored paper (halkar) in the cover pages, title pages, titles of Kur'an Suras of the selected manuscripts are described and discussed throughly. Part Three opens with detailed description and illustrative drawings of Musbat's art of illumination (TSMK K. 103) which displays a superior example of Shriaz Style with the use of characteristic page formatting, motives, designs and color. This is followed by other great examples from literary and liturgical texts of the time period. Illustrative drawings and detail shots of primary motives from the original manuscripts are included to give the viewer a clear glimpse of the specifics of the style.