-جهود علماء سوراي المعاصرين في الأحوال الشخصية -مصطفى الزرقا ومصطفى السباعي نموذجاً

Abstract

إنّ من أهمّ أهداف هذا البحثِ بيانُ أثرِ الفرد في تطوير مجتمعه في أصعب الظروف، وذلك بالبحثِ عن قدواتٍ تميّزوا بالعلم والفقه العميق، وتركوا لنا نِتاجا عِلميّا ، وعملِيّا عظيما يحتاجُ بحثا وتحليلا للاستفادة من هذه الجهود، لتكون السبب في نهضة الأمة من جدي د. فإنّ المشكلة اليوم في ظل ما نُعانيه من الحروب والأزماتِ هي اليأسُ، والجمودُ، وتغييبُ القدوة التي تنظر للنوازلِ نظرة التجديد المنضبط بضوابط الشريعة، وقد أدى ذلك إلى البعد عن آراء العلماء المصلحين وتغييبهم، كما أنّ البعضَ صاروا يبحثون عن إصلاح مشكلاتها، وخاصة الأُسرية بالانفتاح على الغير دون حدودٍ، حتى غاب المنهج الوسطيّ. وإنّ أول إصلاح يبدأ من المرء نفسه بإصلاح نفسه، وأسرته التي تنشئه ومن ثم أثر ذلك في مجتمعه مع الاعتزاز الأول بدينه، ومن هنا كان عملي في هذا البحث. بعد المقدمة قسّمت البحث إلى مدخلٍ مهدتُّ فيه عن مفهوم _"الأحوال الشخصية"_ ونشأتها، وتطوّر تقنينها، ثم ثلاثةِ فصولٍ، كتبتُ في الأول؛ لمحة تاريخية عن سوريا في القرنِ العشرين الذي عاش فيه كل من العالِمَينِ _ د. مُصطفى الزّرقا و د. مُصطفى السّباعي_، كما عرّفتُ بسيرتهما الذاتية، ثمّ ركّزتُ على جهودهما المبذولة في الأحوال الشخصية في الفصل الثاني، فبحثتُ عن مؤلفاتهم وأعمالهم، وأسباب تقنينهم لقانون الأحوال الشخصية، وأثر جهودهم في ذلك، فجمعتُ المسائل والأقوال من بطون الكتب، وحلّلتُ الاجتهادات والأحكام بذِكرِ أدلّتها، ثم جاء الفصل الثالث وقد بيّنتُ فيه ثمرة تلك الجهود، فأحصيتُ الفروع التطبيقية المستحدثة فيما يتعلق بإصلاح أحكام الأسرة، وشرحتُ بعضا منها فقط، ثم بينت منهجهما الفقهي المعتمد في ذلك بردّ كل مسألة إلى قواعدها، وأخيرا جاءت الخاتمةُ مشتملة على ما توصّلتُ إليه.

Araştırmanın en önemli hedeflerinden biri tek bir kişinin zor şartlar altında toplumunun gelişmesine etkisini tespit etmektir. Bu konu ele alınırken ilmi ve derin anlayışı ile temayüz etmiş örnek şahsiyetlerden Mustafa Zerkâ ve Mustafa Sıbâî seçilmiştir. Bu iki alimin çok emek sarf ederek telif ettikleri ilmî eserler ve bu eserlerin amelî alana yansımaları, araştırma ve incelemeye muhtaçtır. Bu gibi çalışmalar İslâm ümmetinin yeniden kalkınmasına sebep olacaktır. Bugün İslâm alemi savaşlar ve krizler sebebiyle duraklamış ve ümitsizliğe düşmüştür. Bu zamana kadar gelmiş olan ilmî birikimi -şeriatın sınırları içinde kalarakyeniden yorumlayacak alimler de kalmamıştır. Bu eksiklik, bazı kimselerin problemleri ile baş başa kalmalarına sebebiyet vermiş, özellikle aile hayatını sınır tanımaksızın yabancılara sunan kimseler orta yolu kaybetmişlerdir. Bu tarz problemlerin çözümü için kişinin dinini bırakmaksızın evvela kendisini, sonrasında da yetiştiği ailesini düzeltmesi lazımdır. Kişi ancak bu yolla toplumuna faydalı bir fert olur. Bu açıdan araştırmanın amelî bir yönü de bulunmaktadır. Araştırma bir giriş, üç bölüm ve bir sonuçtan oluşmaktadır. Giriş bölümünde “Ahval-i Şahsiye” kavramı, nereden türediği ve kanunlaşma süreci ele alınmıştır. Birinci bölümde Mustafa Zerkâ ve Mustafa Sıbâî’nin yaşadığı dönem olan yirminci yüzyılda Suriye’nin tarihi kısaca incelenmiş ve iki alimin biyografilerine yer verilmiştir. İkinci bölümde ise Zerkâ ve Sıbâî’nin ahval-i şahsiye alanında yaptıkları çalışmalar ve kanunlaştırma sebepleri incelenmiştir Ahval-i şahsiye kanunundaki meseleler ve görüşler kaynak eserlerden tespit ve cemedilmiş, kanundaki ictihadlar ve hükümler, delilleri zikredilerek tahlil edilmiştir. Üçüncü bölümde Zerkâ ve Sıbâî’nin çabalarının semereleri açıklanmış, aile ahkamı ile alakalı yeni çıkan meseleler zikredilmiştir. Bu meselelerden sadece bazıları şerh edilmiş, sonrasında her meseleyi bu kaidelere uygulayarak iki alimin fıkhî metotları açıklanmıştır. Sonuç bölümünde ise araştırmada ulaşılan neticelere yer verilmiştir.

One of the most important objectives of this research is to highlight the individual's impact on developing their society under the most difficult conditions. This is achieved by searching for role models distinguished by deep knowledge in Islamic Fiqh, who have left us with significant scientific and practical contributions that require research and analysis to benefit from their efforts. These efforts should be the catalyst for the revival of the nation. The problem today, amidst wars and crises, is despair, stagnation, and the absence of role models who approach contemporary issues with a renewed perspective based on the principles of Sharia law. This has led to the neglect and exclusion of the opinions of reform-minded scholars. Some individuals have started seeking solutions to their problems, particularly within the family, by embracing an unrestricted openness to others, resulting in the absence of a moderate approach. The first step towards reform begins with individuals reforming themselves, their families, and then influencing their communities while upholding their faith. This is the focus of my work in this research. After the introduction, the research is divided into sections. In the first section, I provide an overview of the concept of "personal status" and its origins, as well as its legislative development. Then, I dedicate three chapters to discuss Syria's history in the twentieth century, during which both scholars, Dr. Mustafa Al-Zarka and Dr. Mustafa Al-Saba'i, lived. I also provide biographical information about them. The second chapter focuses on their efforts in personal status matters. I examine their writings, works, and the reasons behind their legislation of personal status laws, as well as the impact of their efforts. I gather issues and statements from their books, analyze their juristic opinions and rulings, and provide supporting evidence. The third chapter presents the outcomes of their efforts. I list the newly established practical branches related to family law reform and briefly explain some of them. Furthermore, I elucidate their adopted jurisprudential approach by referring each issue back to its principles. Finally, the conclusion encompasses the findings of my research.