İstanbul’un Eminönü Semti XVII. Yüzyılda mı İslâmlaştırıldı?

Abstract

Önsöz yerine uzunca bir teşekkür faslıyla başlayan eserin “Benliğin, Ötekilerin ve Kutsal Mekânın Dinsel Dönüşümü” başlığı altındaki giriş kısmında (s. 15–54) araştırmacı IV. Mehmed döneminde ihtida ve Allah yolunda savaş gibi konulara temas eder. İlk Bölüm’de (s. 55–67) Sultan İbrahim’in katli ve oğlu Mehmed’in cülûsu, saltanatının buhranlarla dolu on yılı; II. Bölüm’de (s. 72–110) sık sık sadrazam değişiklikleri ile saray kadınları arasındaki iktidar mücadeleleri ve malî sıkıntılar üzerinde durur. İslâm’ın “emr bi’l-ma`rûf nehy ani’l-münker” prensibinin başlık yapıldığı III. Bölüm’de (s. 108–130) Kadızadeliler meselesi, mutasavvıflar ile Fıkıh erbabı arasındaki tartışmalar ve nihayet Köprülü Mehmed Paşa’nın sadareti ile başlayan güçlü iktidar döneminden söz edilir. “İstanbul’un İslâmlaştırılması” başlığı altındaki IV. Bölüm’de (s. 137–166) 1660 yangını sonrasında gayrı müslim yerleşim yerlerinden günümüz Eminönü Meydanı’nın fethi ve İslâmlaştırılması ve burada bir cami yapılmasından; “Dindarlığa Dönüş” başlıklı V. Bölüm’de “dinsel dönüşümün nüfuzlu aracısı” olarak nitelenen Vaiz Vanî Efendi’nin Sultan Mehmed üzerindeki etkilerinden; tasavvuf erbabına yapılan hücumlardan, meyhanelerin yıkılışı ve içki ticaretinin yasaklanmasından bahsedilir. VI. Bölüm’de (s. 196–218) Dönme veya Avdetî olarak bilinen gizli Yahudilerin pîri Sabatay Sevi’nin zuhuru, faaliyetleri ve güya İslâmlaşması ile Hayatîzâde gibi saray hekimlerinin müslümanlaştırılmalarından söz edilir. Gazi olarak nitelenen IV. Mehmed dönemi fetihlerine ayrılan VII. Bölüm’de (s. 225–252) Kandiye’nin fethi ve buradaki ihtidalar üzerinde durulur. VIII. Bölüm’de (s. 258–276) “Orta ve Doğu Avrupa’da Gazâ” başlığı altında Kamaniçe ve Çehrin’in fetihleri söz konusu edilir. IX. Bölüm’de (s. 282–312) “Mühtedi Avı” başlığı altında Avcı Mehmed’in av sırasındaki münferit ihtida olayları konu edilir ve bu padişah “ihtida avcısı” olarak nitelenir. X. Bölüm’de (s. 317–346) başarısız 1683 Viyana Muhasarası’nın sebepleri arasında Vanî Mehmed Efendi’nin rolü, kuşatmanın seyri ve sonucu üzerinde durulduktan sonra, yine padişahın huzurunda münferit ihtida hadiselerine yer verilir. Son bölümde ise (s. 351–365) “IV. Mehmed’in Hayatı ve Mirası” başlığı altında av tutkusunun bu gazi padişahın kendi sonunu getirdiği sonucuna varılır. Eserin Sonuç kısmında (s. 368–376) “Müslüman Hükümdarlar ve İhtida Süreci” başlığı altında, IV. Mehmed’in çağdaşlarından Safevî hükümdarı II. Abbas ile Babürlü hükümdarı Evrengzib’in benzer faaliyetleri; “Sonsöz” olarak ise (s. 379–383) “Geçmişin Sessizlikleri ve İzleri” başlığı altında IV. Mehmed’in vefatından sonra bıraktığı izler; Merzifonlu’nun hazin akıbeti ve Sabatay Sevi hareketinin devamlılığı üzerinde durulur.